326
sahil sularının dərinliyi, sahil qununları və dənizdəki su axınının istiqaməti, limanlar,
buxtalar, sualtı qayalar öyrənilmiĢdir.
Bakı körfəzində ekspedisiya üzvləri o qədər də böyük olmayan üç ada
müĢahidə etdilər. Bu ada lardan ikisi ö z görünüĢünə görə Baltik dənizindəki Revelin
yaxınlığındakı iki adanı - Nargin i və Vulfu xatırladırdı. Buna görə də ekspedisiya
həmin adaları "Nar in" və "Vulf‖ adı ilə xəritəyə saldı. Üçüncü adaya onlar "Pesçanı‖
; ("Qumlu") adını verdilər. Xə zər dənizinin Qafqaz bölgəsi sahillərini öyrəndikdən
sonra ekspedisiya cənub istiqamətində irəliləyərək dənizin Astrabad körfəzinədək
sahillərini də xəritəyə əlavə etdi.
I Pyotrun qarĢıda duran yürüĢ üçün hazırladığı tədbirlərdən biri
ġirvanda, rus
konsulluğunu açmaq təĢəbbüsü idi. Lakin Ģah hökuməti buna qəti etiraz etdi. Ġranın
hakim dairələri bildirdilər ki, dövlətin paytaxtı Ġsfahan olduğuna görə ilk rus konsulluğu
da məhz bu Ģəhərdə açılmalıdır. Uzun mübahisə və götür-qoydan sonra rus tacirlərinin
əksəriyyətinin arzu və marağı nəzərə ahnaraq ġama xıda da konsulluq açılması qərara
alındı
1
.
XVIII əsrin 20-ci illərində Səfəvi dövləti özünün ən ağır tənəzzül dövrünü
keçirirdi. Üsyan etmiĢ əfqan qəbilələri vilayətləri bir-bir ələ keçirir, paytaxta-Ġsfahana
yaxınlaĢırdılar. Ġsfahan Ģəhəri mühasirədə olarkən Ģahzadələrdən biri aradan çıxaraq
yaxın adamları ilə birlikdə dövlətin Ģimal bölgəsinə qaçdı və burada özünü II
Təhmasib adı ilə Ģah elan etdi. Səfəvi dövləti süquta uğradığı bir dövrdə ölkənin hər
yerində yenidən üsyanlar baĢ verdi. Azadlıq hərəkatı Azərbaycanda, xüsusilə ġirvanda daha
artıq qüvvə ilə alovlandı. Mərkəzi dövlətin süqutundan istifadə edən Hacı Davud
həbsdən qaçaraq yenidən ġirvan üsyançılarına baĢçıhq etməyə baĢladı və Qazıqumuxlu
Surxay xanı muzdlu qoĢunları ilə birlikdə öz tərəfinə çəkməyə nail oldu.
1
Çar hökuməti ġamaxıda vitse-konsul vəzifəsinə hərbçi kapitan A.Baskakovu təyin etdi. Yeqin
ki, hərbçinin gəlecək yürüĢ üçün lazım olan bütün məlumatları toplaması nəzərdə tutulurdu. A.Baskakov
1719-cu ildə Rusiyadan yola düĢsə də, artıq ġirvanı xalq azadlıq hərəkatının alovu bürüdüyündən
ġamaxıya gedə bilmədi və ġamaxıda vitse-konsulluq açmaq cəhdi baĢ tutmadı. Ġsfahana gonsul təyin
olunmuĢ S.Abramov da Ģəhər əfqanlar tərəfındən mühasirəyə alındığı üçün təyinat yerinə gedə bilmədi.
1722-ci ilin sonunda rus qoĢunu RəĢt Ģəhərini tutduqdan sonra S.Abramov RəĢtə gəldi və burada
konsulluq açdı hərbi kömək istədi. Hacı Davudun müraciətinə Peterburqda miixtəlif mövqelərdən
yanaĢıldı: bəziləri təklif edirdilər ki, ġirvan üsyançılarına kömək etmək lazımdır ki, onlar bu bölgədə Ġran
hakimiyyətinə son qoysunlar. Bəzilərinin isə, o cümlədən Pyotr və A.P.Volınskinin planına görə, Ġran
Ģahı ilə mövcud olan "dostluğa əsaslanaraq ġirvana və Xəzərboyu əyalətlərə qoĢun çəkməklə Ģah
"kömək" adı ilə üsyançılara divan tutulmalı və beləliklə də Xəzər dənizi Rusiyanın "daxili gölünə"
çevrilməli idi.
327
Bu dəfə Hacı Davud qarĢısına daha konkret məqsəd qoydu. ġirvanda Ġran
hakimiyyətini devirmək və burada Ġrandan asılı olmayan müstəqil dövlət yaratmaq. O, ilk
zərbəsini Ġranın ġirvandakı üç iri in zibati mərkəzinə - ġamaxı, Bakı və Dərbəndə
endirdi. Lakin Hacı Davud birbaĢa həmlə ilə həmin Ģəhərləri ala bilmədi və həlledici
döyüĢlər üçün daha düĢünülmüĢ tədbirlər hazırlamağı qərara aldı. Lakin ciddi döyüĢlər
üçün dəyənək, balta, yaba və dəryazla silahlanmıĢ kəndlilər, pis silahlanmıĢ Ģəhər
yoxsulları və Dağıstandan gələn muzdlu qoĢunlar kifayət etmirdi. Ġranın nizamlı
döyüĢçüləri ilə vuruĢda mütləq güclü müttəfiq lazım idi. Bu məqsədlə Hacı Davud
yazılı Ģəkildə Rusiya dövlətinə müraciət edib ondan
HəĢtərxan ın yeni qubernatoru, Rusiyanın Səfəvi dövlətind ə olan sabiq elçisi
A.P.Vo lınski rus qoĢunlarının Xəzərboyu əyalətlərə yürüĢü ərəfəsində I Pyotrun
göstəriĢinə əsasən Hacı Davud cavab məktubu yazaraq soruĢdu ki, o yalnız hərbi
kö mək istəyir yo xsa Rusiyanın himayəsini qəbul etməyi arzu layır? Hacı Davud
cavabında bildirdi ki, o, rus qoĢunlarının kö məyi ilə ġirvanı Ġran hakimiyyətindən
azad etmək, ö zü isə müstəqil ġirvan dövlətim baĢçılıq etmək arzusundadır.
Rusiyaya gəldikdə isə o, heç də etima l et mir ki, I Pyotr öz dövlət sərhədlərini
Ġsfahana qədər uzatsın.Bir sözlə, Hacı Davudun nəzərdə tutduqları Rusiyanın
hazırlad ığı bütün planların tamamilə əksinə idi. Məh z buna görə də I Pyo tr
ġirvanda qalxan xalq azad lıq hərəkatını boğmaq, guya onunla dostluq
münasibətində olan Ģaha kömək etmək bəhanəsi ilə ġirvana qoĢun çəkməy i qərara
aldı.
I Pyotrun hazırlad ığı tədbirlərdən xəbəri olmayan Hacı Davud da öz
növbəsində ġirvan bəylərbəyiliyinin mərkə zi olan ġamaxıl Ģəhərinə hücum üçün
hazırhq iĢləri görürdü. Az bir zamanda Hacıl Davudun dəstəsi ətraf mahallardan ,
xüsusilə Quba, Rustov, MüĢkür və Altıparadan gələn kəndlilər hesabına artdı.
Ġ.Q.Qerberin yazdığ ına görə, xalq dəstə-dəstə üsyançılara qoĢulurdu. Tezliklə
Qaytaq usmisi də üsyançılarla birləĢdi.
Müxtəlif ictimai təbəqələrdən ibarət o lan, lakin qarĢısına eyni bir məqsəd
qoymuĢ xalq kütlələrini ətrafına toplayan Hacı Davud əsasən Qazıqu mu xlu Surxay
xanın qoĢunları və üsyançı dəstələri ilə Ġranın ġirvandakı əsas inzibati mərkəzi olan
ġamaxı tərəfə hərəkət edib Ģəhəri mühasirəyə aldı. 1721-ci ilin avqust ayında
Ģamaxılıların kö məyi ilə üsyançılar Ģəhərə daxil oldular.
Yeri gəlmiĢkən qeyd etməliy ik ki, XVIII əsrin b irinci yarısında
Azərbaycanda geniĢlənən xalq azadlıq hərəkatının feodalizm döv ründə baĢ verən
bir ço x ictimai hərəkatlarda olduğu kimi ziddiyyətli tərəfi vardı. Xalq kütlələrin in
kortəbii silaha əl atması ço x zaman qarətlə, feodal malikanələri və yaĢayıĢ
məntəqələrinin talan olun ması, yandırılması ilə nəticələnird i. ġamaxı Ģəhəri