336
Rusiya məmurlarını, ilk növbədə, AbĢeronun neft quyuları maraqlandırırdı. Rus
qoĢunlarının Bakı qalasını almasından iki ay keçdikdən sonra ordu komandanlığında neft
quyuları barədə xüsusi –―Reyestr" tərtib edildi.
Həmin sənəddə "istifadə olunan qara və ağ neft quyuları", istifadədən çıxmıĢ
"neft quyuları", habelə neftin daĢınması, hər iki növ neftin qiyməti və s. dair maraqlı
məlu mat vardır.
I Pyotru xüsusilə "ağ neft" maraqlandırırdı. O, Bakını almağa göndərdiyi rus
qoĢunlarının baĢçısı general-mayor MatyuĢkinə əvvəlcədən tapĢırmıĢdı ki, "Rusiyaya ya
bir neçə pud ağ neft göndər, yaxud da özünlə gətir". Bakı ətrafında hasil edilən "ağ
neftin" miqdarı barədə təsəvvür yaratmaq üçün I Pyotrun MatyuĢkinə verdiyi baĢqa bir
əmrinə nəzər salmaq kifayət edir: "Ağ neftdən min pud və ya nə qədər mü mkünsə
göndər".
ĠnkiĢaf etməkdə olan Rusiya manufaktura sənayesində neftdən əlavə, Xəzər
boyunda yerləĢən əyalətlərin, eləcə də ġirvanın təbii sərvətinə və burada istehsal olunan
xa mmala da ehtiyac duyulurdu. Rusiyanın hakim dairələrini xüsusilə xam ipək, pambıq,
yun, təbii boyalar, tikinti materialları, metal və s. maraqlandırırdı. Bununla əlaqədar
olaraq bu yerlərin təbii sərvətlərini istismar etmək məq sədilə xüsusi tədbirlər
hazırlandı.
Pyotr hətta Xəzərboyu əyalətlərdə bitən bəzi texniki bitkilərin Rusiyada
yetiĢdirilməsinə göstəriĢ verdi. Bu münasibətlə Ukraynada, HəĢtərxanda və Rusiyanın
digər Ģəhərlərində ipəkçiliyin inkiĢaf etdirilməsi barədə fərman imzalandı. Bu tədbir I
Pyotr üçün o qədər əhəmiyyətli id i ki, hətta tut ağaclarını qıran Ģə xsi edam edəcəyi
barədə qərar da verdi. Lakin Ģimalın sərt iqlimi ipəkçiliyi yaratmaq meylinə mane oldu.
Bu hadisədən sonra Rusiyanın iĢ adamları Xəzərboyu əyalətlərdə yetiĢdirilən xam ipəyə
daha çox yhəmiyyət verməyə baĢladılar. Rusiyanın rəsmi dairələrində belə rəy
yaranmıĢdı ki, ġirvanın elə bir kəndi yoxdur ki, orada ipəkçiliklə məĢğul olun masın.
ġirvanın ipəkçiliyindən istifadə edərək I Pyotr xam ipəyi bir sıra Qərbi Avropa
ölkələrinə, o cümlədən Ġngiltərəyə, Hollandiya, Fransa və PolĢaya ixrac etmək fıkrində
idi.
Öz mövqeyini iĢğal etdiyi əyalətlərdə möhkəmləndirmək məq sədilə rus
ko mandanlığı Bakı, Astara, Salyan və Niyazabadda istehkamlar inĢa etməyi qərara
aldı. Rus mütəxəssisləri Kür çayında gəmiçiliy in inkiĢafı və buradan balıqçılıq
məqsədilə istifadə ed ilməsi üçün tədbirlə r ha zırlad ıla r. Azə rbaycan və Cənubi
Qafqa zın baĢqa ölkə ləri ilə sıx iqtisadi əlaqə yarat maqdan ötrü Rusiya höku məti
Kür çayının mənsəbinə yaxın Peterburq kimi bir Ģəhəri salmaq fıkrinə düĢdü. Bu
Ģəhər Rusiyanın Xəzər dənizi vasitəsilə ġərq ölkələri ilə apard ığı ticarətin mərkəzi
337
olmalı id i. 1723-cü ildə Ġranda və Azərbaycanda ticarət aparan 400 səhmdar
cəmiyyəti yarad ıld ı.
Əvvəllər ticarət yönümlü bu səhmdar cəmiyyətləri böyük ümid lər verirdi.
Cəmiyyətin yaradıld ığı il Bakıdan, Dərbənddən və Ənzəlidən HəĢtərxana 140 tay
və iki bağlama xam ipək, 64 bağlama iĢlən miĢ ipək, 131 tay və 192 bağlama parça
göndərildi.
Rusiya özünün iĢğal dairəsində ticarətin inkiĢafı məqsədilə həri cür
vasitədən istifadə etməyə çalıĢırdı.
1723-cü ildə Bakı Ģəhəri rus qoĢunları tərəfindən iĢğal edildikdən sonra
burada komendant üsuli-idarəsi yarad ıld ı. Rus ko mandanlığ ı tərəfındən Bakı və
AbĢerona komendant təyin olunmuĢ Baryatinski tezliklə yerli feodalların neft
quyularını müsadirə edərək onları mədaxildən məhru m etdi. Ko mendantın bu
hərəkətindən təĢviĢə düĢən Bakı feodalları xarici iĢğalçılara qarĢı üsyan qaldırmağı
qərara ald ılar. Lakin sui-qəsdin üstü açıldıqda üsyanın təĢkilatçısı, sabiq Bakı
yüzbaĢısı Dərgahqulu bəy qalanı tərk edib qaçdı. Rus komendantlığ ı üsyana cəhd
göstərdiklərinə görə, bakılıların bir dəstəsini Rusiyanın mü xtə lif Ģəhərlərinə sürgün
etdi.
Rus komendantlığın ın belə bir hərəkəti Bakıda və ümumiyyətlə Xəzərboyu
münbit torpaqlarda məskunlaĢmağa can atan ermənilər üçün bir fürsət idi. I Pyotra
müraciətlə "yeni əldə olun muĢ torpaqlarda", xüsusilə Bakıda onlar üçün yer
ayırmağı xahiĢ etdilər. Ermən ilərin müraciəti 1 Pyotrun ürəyindən oldu. Onsuz da
bu yerlərdə o, ilk növbədə xristianları, xüsusilə ticarət aləmində fəallıq göstərən
erməniləri görmək istəyirdi. Rus tarixçisi P.Butkov yazır ki, 1724 -cü il Ġstanbul
müqaviləsindən sonra I Pyotr briqadir Ru myantsevə tapĢırmıĢdı ki, ermən iləri
Xəzərboyu əyalətlərdə istədikləri Ģəhərlərdə yerləĢdirmək gərəkdir, lazım gələrsə,
yerli əhalini qovub, erməniləri həmin yerlərdə məskunlaĢdırsın.
Çar cənub sərhədlərdə, Xəzərboyu əyalətlərdə erməniləri yeriləĢdirməklə iki
məqsəd güdürdü: həm cənubdan qismən ərazin in əmin-aman lığ ını təmin etsin, həm
də ticarətdə olan ermənilərin xid mətindən faydalansın. Ermənilərin ġirvana
köçürülməsi təkcə I Pyotrun istəyi deyil, eyni zamanda onların bilavasitə
arzusundan da irəli gəlird i. P.Butkovun yazdığına görə, ermənilər üç dəfə I Pyotra
müraciət edib "yalvarmıĢlar ki, onlara Xəzər dənizi sahillərində daimi yaĢayıĢ üçün
yer versin".
1 Pyotr 1724-cü il noyabrın 14-də general-mayor Kropotova xüsusi əmr
vermiĢdi. Əmrdə deyilirdi: " Erməni xalqı bizdən xah iĢ etmiĢdir ki, biz onları öz
himayəmizə qəbul edib torpaqlar ayıraq, ona görə də sizə tapĢrıram ki, əgər erməni
xalq ı bəyəndiyi yerdə yaĢamaq istəsə, ona kömək edib ləyaqətlə qoruyun, elə rəftar