44
tacqoyma mərasimini keçməli və Ali monqol xaqanlığı tərəfindən təsdiq olunmalı idi.
Əslində isə Hülakular səltənətinə sahib olmaq üçün aĢağıdakı üç yoldan istifadə
edilirdi: 1) yeni elxan qurultayda seçilirdi; 2) yeni elxan öz sələfinin vəsiyyətinə görə
təyin olunurdu; 3) yeni elxan zorla hakimiyyətə yiyələnirdi.
Hülakular dövlətin in adi idarə sis temində ikinci yeri naib əs -səltənət
(səltənət naibi) tuturdu. Naib əs -səltənət elxanın mərkəzdə olmad ığı məqamlarda
dövlətin idarəsi ilə məĢğul olur, qalan vaxtlarda isə ölkənin vəziyyəti, mühüm
xəbərləri barədə elxana məlu mat verir, onu gerçək Ģəraitlə tanıĢ edirdi.
Dövlətin idarə sistemində üçüncü yeri ölkənin baĢ əmiri - əmir ül-ü məra
tuturdu. Hərbi və inzibati bölgü bir-b irinə uyğunlaĢdırılmıĢdı: in zibati baxımdan
vilayət hesab olunan ərazi hərbi baxımdan ölkə adlan ırdı. Mərkəzi dövlət
aparatında hərbi-inzibati idarələri birləĢdirən orqan əmarət (əmirlik) adlanırdı və bu
orqan baĢ əmir tərəfindən idarə olunurdu. BaĢ əmir dövlətin dörd əsas əmirləri
sırasından seçilir və elxan tərəfindən təsdiq olunurdu. Əmarətə ö lkə əmirliyi, tümən
əmirliyi, min lik və yüzlü k əmirlikləri, yarğu (məhkəmə) əmirliy i, eləcə də ali hərbi
vəzifələr - inaq, bukavul, tavaçi, yasavul, bəlarquçi, bəxĢi və s. daxil idi. Ġnaqlar
hərbi məsləhətçilər id i. Bu kavullar divandan ayrılmıĢ ixracatı və yürüĢlərdə əldə
edilmiĢ qənimət i hərbi hissələr arasında bölür, ordu hissələrinin təminatı ilə məĢğul
olurdular. Tavaçilər ü mu mi səfərbərliklə məĢğul olurdular. Yasavullar qoĢun
hissələrini döyüĢ meydanlarına aparıb onları döyüĢə hazır vəziyyətdə saxlamalı id i.
DüĢərgədə, yaylaq və qıĢlaqlarda hökmdarın və hərbi hissələrin yerləĢdiyi
məskənlər-yurdlar yurdçilər tərəfindən salınırdı. Bəlarquçi qoĢun hissələri
çəkildikdən sonra öz dəstəsi ilə döyüĢ meydanlarında, yurdlarda qalıb itkin düĢmüĢ,
azmıĢ adamları, mal-qaranı və əĢyaları toplayıb sahiblərinə çatdırmalı id i. Hərbi
kargüzarlıq bəxĢilər tərəfindən aparılırdı.
Elxan ilərin qoĢun təĢkilatında aĢağıdakı bölgü mövcud idi. Bütün ordu
tümənlərə (onminliklərə) ayrılırdı. Tü mən lərə on minbaĢılar baĢçılıq edird ilər.
Tümənlər minliklərə, minliklər yüzlü klərə, yüzlüklər isə onluqlara bölünürdü.
Minliklərə minbaĢıla r, yüzlüklərə yüzbaĢıla r, onluqla ra onbaĢılar baĢçılıq ed ird ilə r.
Ordu nəfərlərinin adları b ir-bir kitabda qeydə alınırdı. Azərbaycanda mülki idarə
divan sistemi üzrə aparılırdı. Mərkə zi dövlət aparatında 20-dən artıq divan mövcud
idi. Həmin bölgələrdə mühasibat iĢləri 7 dəftər əsasında həyata keçirilirdi.
Mərkəzi divanlar vəzirlər tərəfindən idarə olunurdu. Vəzirlər ölkənin
ümu mi iqtisadi vəziyyətini n izamlamalı, tənəzzül və inkiĢafın səbəblərin i
müəyyənləĢdirməli, maliyyə məsələlərini həll etməli və ilk növbədə, səltənətin,
Ģahzadələrin, onların ailə üzv lərinin təchizatını təmin etməli id ilər. Vəzirlərin
xüsusi kö məkçiləri - müav inləri (naibi-vəzirət) vardı.
45
Ġxtisaslı divanlar təsərrüfatın mü xtəlif sahələrini idarə ed irdilər, ölkənin baĢ
mustovfisi
tərəfindən idarə o lunan istifa divanı dövlət gəlirlərinin
müəyyənləĢdirilməsi, toplan ması və xərclən məsi ü zrə ü mu mi mühasibat aparırdı.
Uluq bitikçi ölkənin ə mla k rə isi sayılırd ı, dövlət sərvətlərinin cəmlən məsi və
xərclən məsinə cavabdeh idi. MünĢi əl-məmalik dövlət sənədlərinin tərtibi ilə
məĢğul olur və xarici dövlətlərlə əlaqələri tənzimləyirdi. Dövlət xəzinələri üç nəfər
tərəfindən idarə olunurdu: nazir dövlət xəzinəsinin məsrəflərinə, müĢrif xəzinənin
gəlirlərin in toplanmasma cavabdeh idi. Xazen (xəzinədar) isə xəzinənin varidatın ı
mühafizə edirdi. Ġsfəhsalar dövlətin təhlü kəsizliyin i təmin etməli, Ģəhərləri
qorumalı, asayiĢə, dövlət qanunlarının düzgün ic rasına nəzarət et mə li id i. Dövlət
arbitra jla rı (həkə m ə l-məla lik) məhkə mə proseslərinə nəzarət edir, mübahisələrin
qanun çərçivəsində həll olun masına çalıĢırd ı. Bayrat divanı istifadəsiz qalmıĢ
torpaqların qeydə alınması və istifadə olunması, imarət divanı tikinti iĢləri, məsas
divanı sənətkarlıq iĢləri ilə məĢ ğul olurdu. Dövlət sikkə xanala rın ın iĢi üçün xüsusi
rəis məsuliyyət daĢıyırdı. Ticarət iĢləri məlik ət-tüccarın ixtiyarında id i. Ölkədə
rabitə iĢlə ri ya m sistemi ü zrə aparılırd ı. Əsas yollarda hər 3 fərsə xdən bir (tə xminən
20 kilo metr) dayanacaqlar (yamlar) təĢkil olun muĢdu. Rabitə iĢləri bir yandan
digərinə ötürülmə vasitəsilə həyata keçirilirdi.
Dövlətin ərazisi vilayətlərə, onlar isə öz növbəsində tümənlərə bölün müĢdü.
Tümən hərbi və in zibati bölgü baxımından eyni ərazini əhatə edirdi. Azərbaycan
müstəqil v ilayət kimi 9 tü mənə ayrılmıĢdı və onların hər b iri ölkənin iri
Ģəhərlərindən birinin adı ilə, məsələn, Təbriz tüməni, Ərdəbil tü məni, Naxçıvan
tüməni və s. adlan ırd ı.
Vilayətlərin idarəsi hakimlərə həvalə olun muĢdu. Vilayət və Ģəhərlərdə
hərbi caniĢinlər də mövcud idi. Vilayətlər mərkəzi dövlət idarəsi sistemi
çərçivəsində idarə olunurdu. Mərkəzi dövlət aparatındakı bütün divanlar vilayətlər,
daha sonra isə Ģəhərlər üzrə Ģa xə lənird i. Vilayət və Ģəhərlərdə hakim, hərbi can iĢin,
vəzir, qazı, müstovfı, bitikçi, nazir, müĢrif, isfəhsalar və s. kimi mərkəzi orqanların
nümayəndələri ilə yanaĢı, mütəsərrif, Ģəhnə, qələmi, müqənnən, müəddil, mühəssil
kimi vəzifəli məmu rlar mövcud id i.
Vilayətlərdəki dövlət və səltənət torpaqlarının idarəsi müqatiəyə (icarəyə)
verilirdi. Ġcarədarlar (mütəsərrif) adətən, 3 il müddətinə təyin olunurdular. ġəhnələr
vilayətdə və Ģəhərdə asayiĢi qoruyurdular. Qələmi mərkəzi dövlət aparatındakı uluq
bitikçi vəzifəsinə uyğun idi. Müqənnən vilayətlər ü zrə dövlət torpaqlarının həcmini
müəyyənləĢdirir və bu barədə xüsusi kitablar - "Qaunnamə" lər tərtib edird i. Kənd
yerlərində bu iĢi mütəlliqan adlı məmurlar görürdülər. Mühəssillər yerlərdə dövlət