Azərbaycan t a r ġ X ġ

50 

 

Təbriz,  Xoy,  Naxçıvan,  Marağa,  Bərdə,  Zünuz,  Tasuc,  MeĢkin,  Ordubad, 

Azad,  Xoy, Səlmas,  Deh xarkan,  Ley lan vilayətləri  mühü m bağçılıq və üzü mçü lük 

bölgələri idi. Azad bölgəsində hazırlan mıĢ Ģərablar geniĢ Ģöhrət qazanmıĢdı. Pa xlalı 

bitkilərin,  tərəvəzin  mü xtəlif  növləri  becərilird i.  Ən  yaxĢı  paxlalı  bitki  növləri 

Təbriz  bölgəsində  əkilird i.  Təqribən  580  hektar  sahədə  yemiĢ  becərilird i. 

Qarabağda və ġirvanda qarpız əkilən sahələr xeyli geniĢlən miĢdi.  

Əkinçilik  məhsulları  istehsahlın  mühü m  hissəsinin  Ģəhərətrafı  kənd 

bölgələrində  mərkəzləĢməsi  Ģəhər  əhalisinin  tələbatından  doğmuĢdu.  Əkinçilik 

məhsulları (ilk növbədə texn iki b itkilər) əmtəə  mübadiləsinə cəlb ed ilmiĢdi.  Lakin 

ölkənin Ģəhərlərdən uzaq olan vilayətlərində natural təsərrüfat hökm sürməkdə id i.  

XIV  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycanın  kənd  təsərrüfatında  baĢ  vermiĢ  nisbi 

yüksəliĢə baxmayaraq,  kənd təsərrüfatı istehsalının həcmi XIII əsrin  əvvəllərindəki 

səviyyəyə çatmadı.  Bir ço x v ilayət və bölgələrdə  kənd təsərrüfatından əldə olunan 

gəlirlər təxminən 8-10 dəfə azalmıĢdı. 

Maldarlıq iki formada in kiĢaf edird i.  Köçəri  maldarlar Muğanın, Arranın və 

Cənubi Azərbaycanın çöl bölgələrində qıĢlayır, yazda və yayda isə dağlıq  ərazilərə 

köçürdülər.  Tarixçi  Ən-Nəsəvinin  məlu matına  görə,  "ən  təhlükəli  Ģəraitdə 

Beyləqan yaxınlığ ında mövcud olan bir körpünün üzərindən saysız-hesabsız qoyun 

sürüləri keçirilmiĢdi". 

Heyvandarlıq  kənd  təsərrüfatının  yeganə  sahəsi  idi  ki,  monqol  iĢğalları 

dövründə  geniĢ  surətdə  inkiĢaf  etmiĢdi.  Lakin  heyvandarlığın  inkiĢafı,  ekstensiv 

köçəri  maldarlığın  tərəqqisi  türk-monqol  mənĢəli  köçəri  tayfaların  miqrasiyası  ilə  

əlaqədar  idi.  Qoyunçuluq,  atçılıq,  iĢ  heyvanların ın  yetiĢdirilməs i  heyvandarlığın  

mühü m sahələri olmuĢdur. Ġri feodallar yüz  min lərlə qoyuna, on minlərlə ata ma lik 

idi.  Daxili və  xarici bazarlarda ticarət obyektinə çevrilmiĢ Azərbaycan atları  xüsusi 

Ģöhrət  qazanmıĢdı.  Marko  Polo  yazırdı  ki,  "burada  xey li  əla  at  vardır,  bu  atlar 

Hindistana satılmaq üçün aparılır, onlar ço x bahadır".  

XIII-XIV  əsrlə rdə  Azərbaycanda,  eləcə  də  Ya xın  və  Orta  ġərq  ölkə lərində 

torpaq  mülkiyyətinin  əvvəllə r  mövcud  olmuĢ  aĢağıdakı  forma ları  vardı:  1)  dövlət 

torpaqları  -  divani;  2)  hakim  sülaləyə  məxsus  olan  torpaq  mülkləri  -  xassə, 

Hülakular  dövründə  isə  incu  və  yaxud  xass  incu;  3)  mülklər;  4)  d ini  idarələrə  və 

xeyriyyə  təĢkilatlarına  məxsus  olan  vəqf  torpaqları;  5)  iqta  torpaqları  (dövlətə 

qulluq  müqabilində  verilmiĢ,  ço x  zaman  irsi  səciyyə  daĢıyan  torpaq sahələri);  6) 

camaat - ic ma torpaqları. 

Ġlk monqol yürüĢləri q ısamüddətli kəĢfiyyat xarakteri daĢımıĢ, A zərbaycanın 

aqrar  münasibətləri  sisteminə  əsaslı  surətdə  təsir  etməmiĢdi.  Atabəylər  dövlətinin  

süqutundan  və  monqol  iĢğalından  sonra  vəziyyət  xey li  dəyiĢdi.  Divan  və  xassə 

---

51 

 

torpaqları  Hülakular  dövlətinin  hakim  sülaləsinin  ixtiyarına  keçdi.  Beyləqan  və 

Ərdəbil bölgələrində geniĢ torpaq sahələri bu sülalənin əlində cəmlən miĢdi. Cənubi 

Azərbaycan ərazisində (Səlmas,  Urmiya,  Xoy vilayətlərində) geniĢ torpaq mülkləri 

iqta hüququnda xırda və orta feodallara verildi. Arran ərazisində (Bey ləqan, Bərdə, 

ġəmkir  və  s.)  də  bir  çox  feodallara  iqta  hüququnda torpaq  sahələri  bağıĢlanmıĢdı. 

Hülakular dövründə mövcud olan torpaq fondu əsasən hakim sülalənin və monqol-

türk  mənĢəli  hərbi-köçəri  əyanlar  arasında  bölüĢdürüldü.  Muğanda  keçirilmiĢ 

qurultayın  qərarına  əsasən  Azərbaycan,  Gürcüstan  və  Ermənistanda  olan  torpaq 

sahələri  110  əyan  arasında  paylanmıĢdı.  Yerli  feodalların  b ir  hissəsi  hərbi 

toqquĢmaların  gediĢində  məhv  edildi,  digər  hissəsi  isə  torpağa  sahib  olmaq  

hüququndan məhrum olundu. Ölkədə  mövcud olan torpaq fondunun yalnız cü zi b ir 

hissəsi yerli əyanların əlində qaldı. 

Qazan  xanın  islahatından  sonra  torpaq  mülklərinin  bölüĢdürülməsində 

dəyiĢikliklər  baĢ  verdi.  1303-cü  ildə  hərbi  xid mət  etmiĢ  monqollara  dövlət 

fondundan  torpaq  paylanması  haqqın da  fərman  verilmiĢdi.  Ġqta  torpaqların ın 

paylanması  monqol  qoĢununun  strukturuna  uyğun  gəlirdi.  Ġqta  torpaqların ın 

satılması qadağan edildisə də, onlar gerçəkdə irsi səciyyə daĢıyırdı. Bu torpaqlardan 

əldə  olunan  vergilər  iqta  sahibinə,  iqtadara  məxsus  idi.  Ġqta  mülkləri  iri  qoĢun 

vahidləri  üçün  nəzərdə  tutulmuĢ  böyük  torpaq  sahələrinə  ayrılırd ı.  Hülakular 

dövlətinin metropoliyası o lan Azərbaycanda daha çox iqtalar paylan mıĢdı. ġirvanda 

geniĢ  torpaq  sahələri,  MeĢkin  və  GuĢtəsfı  bölgələri  bütövlüklə  feodallara  iqta 

hüququnda verilmiĢdi. 

Qazan  xanın  islahatından sonra dövlət torpaq fondu hesabına mülk və vəqf 

torpaqlarının  artması  prosesi  sürətləndi.  XIV  əsrin  birinci  yarısında  iri  feodalların  

əlində  geniĢ  torpaq  sahələrinin  cəmləĢ məsi  prosesi  gücləndi.  BoĢ qalmıĢ  sahələrin 

istifadəsi və abadlaĢdırılması bu iĢdə az ro l oynamad ı. Lakin bu proses əsasən xırda 

torpaq mülkiyyətçilərinin iflası hesabına gedirdi.  

Monqol iĢğalları dövründə azad kəndlilərin torpağa təhkim edilməsi prosesi 

gücləndi. Qazan  xanın  1303-cü  ildə verdiyi fərmana əsasən torpaq mülkiyyətçiləri 

yaĢayıĢ  yerindən  qaçmıĢ  kəndliləri  30  il  ərzində  geri  qaytara  bilərd ilər.  Torpaq 

sahiblərinə  baĢqa  sahibkarın  mü lkündən  qaçmıĢ  kəndlini  qəbul  etmək  qadağan 

olunmuĢdu. Bu, Azərbaycanda (eləcə də ġərqdə)  kəndlilərin torpaq sahibinə deyil, 

torpağa təhkim olun ması haqqında ilk hüquqi sənəd idi.  

Monqol  iĢğalı  dövründə  kənd  icmaları  da  dövlətdən  asılı  vəziyyətə 

salmmıĢdı. 

Vergi  və  mükəlləfiyyətlər.  XIII əsrin  30-50-ci  illərində monqolların tətbiq 

etdiyi  ağır  vergi  siyasəti  ölkə  iqtisadiyyatma  yeni  zərbə  vurdu.  Monqol 

---