Azərbaycan t a r ġ X ġ

52 

 

hökmdarları  vergilərin  yığılmasında  istifadə  olunan  üsulların,  zorakı  tədbirlərin 

faydasızlığına  əmin  olduqdan  sonra  vergi  sistemində  müəyyən  qayda  yaratmağa 

cəhd  etdilər.  1254-cü  ildə  Munke  xanın  sərəncamı  ilə  bütün  Monqol  imperiyası 

hüdudlarında  əhalin in  ümu mi  siyahıyaalın ması  keçirild i.  Gəncəli  Kirakos  yazırdı: 

"Qadınlar  istisna  olunmaqla,  on  yaĢına  çatmıĢ  bütün  adamları  siyahıya  alırdılar. 

Əhalidən müəyyən olunmuĢ həddən artıq olan vergiləri amansızlıq la tələb ed irdilər, 

xalq  dilənçi  vəziyyətinə  düĢ müĢdü.  Verg i  yığanlar  əhaliyə  görünmə miĢ  əzab  və 

iĢgəncələr verirdilər". 

XIII  əsrin  50-ci  illərin in  sonlarında  təĢəkkül  tap mıĢ  Hülakular  (Elxanilər) 

dövlətində monqol caniĢin lərinin hakimiyyəti dövründəki vergi sistemin in qaydaya 

salın ması,  mərkəzləĢdirilməsi  və  təkmilləĢdirilməsi  üçün  bir  sıra  tədbirlər  həyata 

keçirildi.  Elxanilər yerli in zibati vergi sisteminin ənənələrin i əsasən saxlamağa, bu 

sistemi  Çingiz  xan  dövründən  miras  qalmıĢ  "Ulu  Yasa"nın  geridə  qalmıĢ  feodal-

patriarxa l qaydaları ilə u zlaĢdırmağa çalıĢırdıla r.  

XIII-XIV  əsrlərin  mənbələrindən  məlu m  olur  ki,  bu  dövrdə  zəhmətkeĢ 

əhalidən dövlət və feodalların  mənafeyinə 45 adda mü xtəlif vergi və  mükəlləfiyyət 

tələb edilird i. 

Ġstifadə  olunan  torpağın  müqabilində  alınan  baĢlıca  vergi  xərac  idi. 

Atabəylər  dövləti  dövründə  bu  vergini  ödəmək  əhali  üçün  həllo lunmaz  problem 

deyildi: " xərac vergisi becərilən əkin sahələrin in, bağların  müqabilində ödənilməli 

idi.  Məhsulsuzluq  Ģəraitində  bu  vergi  tələb  olun murdu.  Alınan  xərac  məhsuldar 

mü lk torpaqlarından əldə olunan məhsulun 10 və ya xud 5 fa izini təĢkil ed ird i". 

Monqol  hökmdarlığı  dövrü  (XIV  əs rin  əvvəlləri  istisna  olunmaqla) 

vergilərin  (habelə  xəracın)  a rtımı  təmayülü  ilə  səciyyəvi  olmuĢdur.  Hətta  rəsmi 

sənədlərdə qeydə alınmıĢ  məlu matlardan aydın olur ki,  xərac vergisi  məhsulun 60-

70 faizini, əlavələrlə isə 70-80 faizini təĢkil etməyə baĢlamıĢdı. Lakin vergiyığanlar 

və  vergilərin  yığılması  iĢini  icarəyə  götürmüĢ  Ģəxslər  əhalidən  müəyyən  edilmiĢ 

həddən  artıq  məhsul  qoparmağa  can  atırdılar.  Xərac  ildə  iki  dəfə  y ığılırdı:  ilin  

əvvəlində  (Novruzda)  bu  vergi  əsasən  pulla,  məhsul  yığımı  dövründə  isə  pul  və 

məhsulla ödənilirdi. 

Vergin in  kəmiyyəti  becərilən  torpağın  sahəsinə  müvafiq  idi.  Divan 

torpaqlarından xə racın yığ ılması iĢi ayrı-ayrı feodalların ica rəsinə verilird i.  Yığ ılan  

xəracın 1/3 hissəsi xəzinəyə daxil edilir, 1/3 isə icarədarın xeyrinə gedird i.  

Monqol  iĢğalçılarının  tətbiq  etdiyi  ağır  vergilərdən  biri  də  qopçur  (monqol 

dilində "otlaq" mənasına gəlir)  idi.  Bu vergini əvvəllər  köçəri  maldarlar ödəyirdilər 

(hər  100  baĢ  mal-qaradan  1  baĢ  heyvan  alınırdı).  Tədricən  qopçur  can  vergisinə 

çevrilərək  Ģəhər  və  kəndlərin  oturaq  əhalisinə  də  Ģamil  ed ild i.  Qopçurun  tətbiq 

---

53 

 

edilməsi  müsəlman  hüququna  (Ģəriətə)  zidd  idi.  ġəriətə  görə,  can  vergisi  yalnız 

müsəlman  olmayan  əhalidən  alına  bilərd i.  Qazan  xan ın  hakimiyyəti  dövründəki 

qopçurun  nə  dərəcədə  ağır  vergi  olduğunu  Fəzlu llah  RəĢidəddinin  bu 

məlu matından anlamaq  mü mkündür: "Bu vilayətləri hakimlərin icarəsinə verirdilər, 

həmin  hakimlərə  yardım  etmək  üçün  zəruri  sayda  xid mətçilər  verilirdi...  Bu  cür 

hakimlər  hər  il  rə iyyətdən  10,  bəzi  hallarda  isə  20-30  qopçur  məbləğ ində  vergi 

yığırd ılar,  toplanmıĢ  verginin  xeyli  hissəsi  hakimlərin,  vergiyığanların  əlində 

cəmlənirdi". 

Qazan  xanın  islahatı qopçur vergisinin yığ ılmasında müəyyən dönüĢ yaratdı, 

vergi  məbləğ inin  özbaĢına  artırılması  qadağan  olundu.  Lakin  bu  islahata 

baxmayaraq, qopçur ağır verg i olaraq qalmaqda idi.  

Çingiz  xanın  dövründən  etibarən  Ģəhər  sənətkarlarından,  ticarətdən  alınan 

vergilər  tamğa  istilahı  ilə  qeyd  edilirdi.  Tamğa  vergisi  pulla  ödənilirdi  və  onun 

məb ləği  ço x  yüksək  idi.  Tamğan ın  iki  növü  mövcud  olmuĢdu:  böyük  və  kiç ik 

tamğa.  Böyük tamğa Ģəhər darvazalarında, gömrü kxanalarda,  məhsulların Ģəhərlərə 

gətirildiy i  zaman  alın ırdı.  Verg iyığanlar  böyük  məbləğ  təĢkil  edən  bu  verginin 

ədalətliliyini  təsdiq  etmək  üçün  iri  tərəzilərdən  istifadə  edirdilər.  Kiçik  tamğa 

vergisi  isə  bazarlarda,  məhsulların    satıĢı  zamanı  ödənilirdi.  Ta mğa  Elxanilər 

xəzinəsinin  zənginliyin i təmin etmiĢ ən sabit vergi olmuĢdur. XIII əsrin sonlarında 

yalnız  Təbriz  Ģəhərindən  əldə  olunan  tamğanın  məbləği  80  tü mənə  çatmıĢdı  və 

Hülaku  dövləti  xəzinəsinin  gəlirlərinin  5  faizin i  təĢkil  edird i.  XIV  əsrin 

əvvəllərində  də,  Qazan  xan ın  islahatlarına  uyğun  surətdə,  Ģəhər  həyatının 

dirçəld ilməsi  məqsədilə  bəzi  Ģəhərlərdə  tamğa  vergisi  müvəqqəti  olaraq  ləğv 

edilmiĢ,  digər  Ģəhərlərdə  isə  50  faiz  azaldılmıĢdı.  Lakin  ticarətin  və  sənətkarlığ ın 

inkiĢafı sayəsində tamğanın ümumi həcmi nəinki azaldı, əksinə, bu məbləğ artmağa 

baĢladı. Məsələn, 1340-cı ildə Təbrizdə yığ ılmıĢ tamğa verg isinin ü mu mi  məbləği 

87 tümən 5000 d inar olmuĢdur. 

Əvvəllər  olduğu  kimi,  bu  dövrdə  də ticarət  karvanlarından  yol  haqqı  -  bac 

alın ırd ı.  Bac  Ģəhər  darvazalarının  yanında,  körpülərdə  ödənilird i.  Bu  iĢlə  xüsusi 

gömrükxana  məmu rlanrı  məĢğul  olurdular.  Bac  əsasən  baĢqa Ģəhərlərdə  satılmaq 

üçün  nəzərdə  tutulmuĢ  məhsulların   müqabilində  alınırdı.  Əgər  əmtəə  Ģəhər 

bazarına  satıĢ üçün gətirilirdisə,  onun  əvəzində  tamğa  vergisi  ödənilməli  idi.  Bac 

yığımının  ən  iri  gömrük  məntəqələrindən  biri  Araz  çayı  ü zərində  olan  Xudafərin  

körpüsü olmuĢdur. 

Dövlət  aparatının  ayrı-ay rı  zü mrələrinin  maddi  cəhətdən  təmin  o lunması 

üçün Ģəhər və kənd əhalisindən mü xtəlif vergilər alınırdı. Orta əsr mənbələrində bu 

vergilərin məcmusu ixracat istilah ı ilə qeyd edilmiĢdir. 

---