Azərbaycan t a r ġ X ġ

108 

 

Din i-ideoloji  mərkə zlərdən  biri  xanəgahlar  idi.  Xanəgahlar  monqol 

hökmdarlarına  islamın  qəbul  etdirilməsində  böyük  rol  oyna mıĢdır.  Xanəgah 

Ģeyxlərin in  xalq  kütlələri  arasındakı  nüfuzundan  ehtiyat  edən  El xanilər  və  Qızıl 

Orda  hökmdarları  A zərbaycanda  elmi,  fəlsəfi  fikir  tarixində  mühü m  ro l  oynamıĢ 

Pir  Hüseynin  (XI  əsr)  xanəgahını  dəfələrlə  ziyarət  etmiĢlər.  Monqolların  Pir 

Hüseyn  xanəgahına  xüsusi  diqqət  yetirmələri  minarənin  giriĢ  qapısı  üzərindəki  

dirilməsi  sahəsində  bəzi  tədbirlər  gördü.  Onun  dövründə  köçəri  ənənələrinin  

itirilməsi,  mərkəzi  dövlət  hakimiyyətinin  oturaq  əhaliyə  arxalan ması  prosesi 

gedirdi.  Bu  proses  hələ  Qaraqoyunlu  CahanĢahın  hakimiyyəti  dövründə  hiss 

edilməyə  baĢlanmıĢdı.  Uzun  Həsən  hərbi-tayfa  əyanların ın  separatizmini 

zəiflətmək,  ərazicə  geniĢ  olan  dövlətini  gücləndirmək  üçün  b əzi  maliyyə  və 

inzibati islahatlar həyata keçirməyə təĢəbbüs göstərirdi. 

Qaynaqlarda  Uzun  Həsənin  islahatçılıq  fəaliyyəti  haqqında  müfəssəl 

məlu mat  verilməmiĢdir.  Onun  tərtib  etdiyi  "Qanunnamə"  nin  mətni  b izə  gəlib  

çatmamıĢdırsa da,  islahatlar haqqında salnaməçilərin "Həsən padĢah qanunları" və 

ya  "Dəsturi-Həsən  bəy"  adlandırdıqları  qanunlar  barədəki  cüzi  məlu matlarına  

əsasən  mühakimə  yürütmək  mü mkündür.  Ağqoyunlular  dövlətinin  Osmanlı 

imperiyası tərkibinə qatılan (Diyarbəkir, Mard in, Urfa, Ərzincan, Xarput və s.) qərb 

ərazilərinə  aid  olan  bəzi  sənədlər  Türkiyə  arxivlərində  saxlanılır.  Bu  mənbələr 

Ağqoyunlu dövlətinin vilayətlərində feodal münasibətlərini araĢdırmaq baxımından 

əhəmiyyətlidir. 

Uzun  Həsənin  islahatının  ümu mi  xarakteri  haqqında  "Tarix  əl-Qiyasi"  də 

deyilir: "Uzun Həsən ədalətli və  xeyirxah  idi.  O, bütün dövləti ərazisində tamğanı 

ləğv  etmək  istəyirdi.  Lakin  əmirləri  onunla  razılaĢmad ılar.  Su ltan  tamğanı 

yarıbayarı  azaldaraq  iyirmidə  bir  dirhəmə  çatdırmıĢdı...  O,  bütün  ölkədə  yığılan  

vergilərin  həc mini  dəqiq ləĢdirdi.  Uzun  Həsən  əhali  arasındakı  mübahisə  və 

Ģikayətlərə  aid  "Qanunnamə"  də  tərtib  etdirmiĢdi.  O,  günahkarları  sərt  Ģəkildə 

cəzalandırmağı  tələb  edird i.  Sultan  "Qanunnamə'ni  icra  ed ilmək  üçün  dövlətin 

bütün vilayətlərinə göndərmiĢdi". 

Uzun  Həsənin  tamğanı  ləğv  etmək  cəhdi  zəngin  gəlir  mənbəyini  itirmək 

istəməyən  əmirlərin  güclü  müqaviməti  ilə  qarĢılaĢdı.  Buna  baxmayaraq,  tamğa 

məhsulun dəyərinin  5  faizi həcmində (yəni  1/20) alın mağa baĢlandı. Bu radan belə 

bir  nəticəyə  gəlmək  olar  ki,  islahata  qədərki  dövrdə  həmin  vergi  1/10  həcmində 

alın mırdı.  Digər  vergilərin  də  həcmi  dəqiqləĢdirildi.  Məsələn,  torpaq  vergisi 

azald ılaraq məhsulun həcminin 1/6-i qədər oldu. 

---

109 

 

Uzun Həsən feodal özbaĢınalığını  məhdudlaĢdırmaq və vergi lərin yığılması 

zaman ı  sui-istifadə  hallarını  aradan  qaldırmaq la  iqtisadiyyatın  inkiĢafına  təkan  

verdi.   

 Ağqoyunlu hökmdarı Yaqub da müə mmalı Ģəkildə həlak oldu (1490). 

Sonuncu Ağqoyunlu padĢahlarından  Gödək  Əh mədin dövründə, 1497-ci ildə vergi 

islahatını  həyata  keçirməyə  yenidən  cəhd  göstərildi.  Əh məd  Uzun  Həsənə  qarĢı 

üsyan  qaldırmıĢ  və  Türkiyəyə  qaçmıĢ  Uğurlu  Məhəmmədin  oğlu  idi.  Uğurlu 

Məhəmməd  Sultan  Mehmedin  qızı  ilə  evlən miĢ  və  bu  izdivac  nəticəsində  Əhməd 

doğulmuĢdu.  O,  Sultan  Bayazid in  sarayında  mükəmməl  təhsil  almıĢ  və  Osmanlı 

hökmdarın ın  qızlarından  biri  ilə  evlən miĢ di.  Əh məd  Uzun  Həsənin  nəvələri  o lan 

Baysunqurla  (Yaqubun  oğlu)  Rüstəm  (Maqsudun  oğlu)  arasında Ģiddətli  mübarizə  

getdiyi zaman Azərbaycana gəlmiĢdi. 

Əh məd  ruhanilərə  və  mü lki  idarə  baĢçılarına  arxalanmaq la  hərbi-feodal 

əyanlarını  zəiflətməyə  çalıĢırd ı.  Bu  dövrdə  Osmanlı  Tü rkiyəsində  dövlət 

hakimiyyətinin  mərkəzləĢdirilməsi  sahəsində  böyük  uğurlar  qazanılmıĢdı  və 

əmirlər Əh məd i " Ru m padĢahlarının üsulu ilə" hərəkət etməkdə günahlandırırd ılar.  

Xandəmir yazırd ı ki, Əh məd rə iyyətə və əkinçilərə ədalət qaydalarının tətbiq 

olunduğunu  elan  etdi.  O,  "Ģəriətin  himayə  bayrağını  qaldırdı  və  hökm  verd i  ki, 

vergilər  Ģəriətə  uyğun  surətdə  qoyulsun,  vəzirlər,  divan  məmurları  kəndlilərə 

Ģəriətdən  xaric  b ir  d inar  və  bir  man  (buğda)  da  almaqla  əziyyət  verməsinlər, 

rəiyyəti divan vergilərindən azad bilib, heç kəsi  ixracat və Ģiltaqatla incitməsinlər". 

Sonra  onun  fərmanı  ilə  mü lk  sahiblərinin  soyurqal  hüquqları  ləğv  olundu,  çalma 

sahibləri  (ərbabi-əmaim)  vergilərdən  azad  edildilər.  Əh məd  sələflərinin  hərbi-

feodal  əyanlara  vermiĢ  olduqları  imtiyaz  fərman larını  qanunsuz  elan  etdi.  O, 

bununla xəzinəni zəngin ləĢdirməyə çalıĢır, vergiləri azaltmaq üçün zəmin yaratmaq 

istəyirdi.  Onun  islahatı  tayfa  əmirlərinə  qarĢı  yönəldilmiĢdi,  ruhanilərin   isə 

soyurqalları saxlanılmıĢdı. Feodal sinfinin qabaqcıl nümayəndəsi kimi Əh məd baĢa 

düĢürdü ki, kəndlilərin vəziyyətini yüngülləĢdirmədən Ģəhər iqtisadiyyatını və kənd 

təsərrüfatını yüksəltmək mü mkün deyildir. 

Monqol  hakimləri  tərəfindən  tətbiq  olunmuĢ  vergi  və  mükəlləfiyyətlərin 

ləğv  edilməsi,  islama,  Ģəriətə  qayıtmaq  ideyaları  xalq  kütlələri  arasında  geniĢ 

yayılmıĢdı.  Əh mədin,  həmçin in  onun  sələfləri  olan  Yaqubun  və  Uzun  Həsənin 

islahatları  bu  ideyaları  təmin  etmək  istəyirdi.  O,  bu  siyasəti  həyata  keçirərkən 

mərkəzi dövlət aparatın ın möhkəmləndirilməsində maraqlı o lan ruhanilərə və mü lki 

bürokratiyaya da arxalanırdı.  Gü man etmək olar  ki, Uzun Həsənin dövründə xalq ın 

vəziyyəti b ir qədər yüngülləĢ miĢdi. 

---