192
edir, dövləti idarəetmə iĢlərində Azərbaycan əmirlərin in ro lunu zəiflətməyə
çalıĢırdı. Bu, nüfuzlu əmirlərin kəskin etirazına səbəb oldu və onları intiqamçı,
hökmlü Ģah arvadının, M irzə Salmanın ö zbaĢınalıq larına son qoymaq üçün əlbir
olmağa vadar etdi. Saraydakı əmirlər Ģahdan vəziri aradan götürməy i, "mələkəni"
hakimiyyətdən uzaqlaĢdırmağı tələb etdilər. Lakin onun aciz o lduğunu görüb,
özləri saraya soxularaq Ģahın arvadını qətlə yetirdilər.
1579-cu ilin yayında Krıra xanı Məhə mməd Gəray yüz min lik ordu ilə
Bağçasaraydan hərəkətə baĢlayıb, ġimali Qafqazdan keçdi və ġirvan sərhədinə
yaxınlaĢdı. Krım tatarları Os man paĢa ilə birlikdə ġamaxıya və Bakıya yürüĢ
etdilər. On lar Kürü keçərək ƏrəĢ, Gəncə, Qarabağ və Muğana hücum etdilər və
Qızılağaca qədər irəlilədilər. Lakin q ızılbaĢ qoĢununun ġirvana daxil o lması
xəbərin i almıĢ Krım xan ı tələsik Ģimala yollandı və xeyli əsir apardı.
1578-1579-cu illərdə Osman lı-Krım ordusunun törətdiyi hərbi ə mə liyyatlar,
dağıntılar, qarətlər nəticəsində Azərbaycanda Ģiddətli aclıq və taun xəstəliyi tüğyan
edirdi. Əvvəllər əhalinin sıx olduğu bəzi bölgələr viran qalmıĢdı.
1580-c i ildə Təbrizdə Türkman və ġa mlı ə mirlə ri arasında ixt ilaflar
gücləndi. ġamlı əyanları arasında da parçalan ma baĢ verdi. 1581-ci ildə qiyamçı
ġamlı əmirlərinin Heratda I Abbası Ģah elan etməsi Xorasanın Səfəvilər
dövlətindən aynlmasına səbəb oldu. 1580 və 1581-ci illərdə Krım xan ının
qardaĢları Qazi Gəray ın və Səfı Gərayın baĢçılığı ilə tatar ordusu daha iki dəfə
ġirvana soxuldu. Krım tatarları dağıntılar, qarətlər törətdilər və tezliklə Dərbənddən
keçərək vətənə qayıtdılar.
Sonuncu yürüĢ zamanı Peykər xan Qacarın rəhbərliy i altında qızılbaĢ dəstəsi
Krım tatarlarını ġabranla ġamaxı arasındakı ərazidə qarĢılad ı. QızılbaĢlar Ģiddətli
döyüĢdə ġirvan qiyamçılarını, Os manlı hissələrini və tatarları ağır məğ lubiyyətə
uğratdılar. Qazi Gəray əsir düĢdü. Lakin bu müvəffəq iyyət ġirvandakı ü mu mi
vəziyyəti Səfəv ilərin xeyrinə dəyiĢdirmədi. Dərbənddə qərar tutmuĢ Osman paĢa
ərzaq qıtlığı nəticəsində qızılbaĢ qoĢununun ġirvanı tərk etməsindən sonra yenidən
bu diyarı ələ keçirdi.
Beləliklə, Krım tatarları osman lılara ġirvanda hakimiyyəti saxlamaqda ço x
mühü m kö mək göstərdilər. Lakin burada Osman lı ağalığının bərqərar olması yerli,
Dağıstan hakimlərinin ürəy incə deyild i.
Tarku ġamxalı və Əbubəkr Mirzə Qarabağın q ızılbaĢ hakimi Ġmamqulu xan
Qacara Os man paĢaya qarĢı birgə mübarizə təklifi ilə mü raciət etmiĢdilər. 1583-cü
ildə Samur çayı yaxınlığında baĢ vermiĢ döyüĢlərdən birində Əbubəkr Mirzə
qızılbaĢlar tərəfində Osman paĢaya qarĢı çıxıĢ etmiĢdi. Bu fakt sübut edir ki,
193
Ģirvanlılar bu vaxtdan etibarən osman lıların yard ımı ilə müstəqillik almaq ü midin i
itirmiĢdilər.
1582-c i ildə III Su ltan Murad qızılbaĢlarla sülh danıĢıqlarına baĢlamıĢ Sinan
paĢanı vəzifəsindən götürüb, Fərhad paĢanı ġərqə yürüĢünün rəhbəri təyin etdi.
1583-cü ilin yayından Fərhad paĢa Qarsdan hərəkətə baĢlayaraq Çuxursədi
tutdu, orada qala tikdirib qoĢun yerləĢdirdi. Çu xu risəd hakimi Məhə mməd xan
Toxmaq heç bir kö mək almayaraq öhdəsindəki cüzi qüvvə ilə Naxçıvana geri
çəkilməyə məcbur oldu. Ġsgəndər bəy MünĢi ümu mxalq, ü mu mdövlət mənafeyini
deyil, ö z Ģəxsi və tayfa menafeyin i hər Ģeydən üstün tutan və Çu xursəd kimi "abad
bir vilayətin" itirilməsinə səbəb olan əmirləri məzəmmət edird i. QızılbaĢ rəhbərləri
bütün qüvvələri səfərbərliyə alaraq düĢmənin hücumunu dəf etmək əvəzinə daxili
mübarizə və fitnə-fəsadla məĢğul idi. Tü rkman tayfasının baĢçısı Əmir xan həbs
olundu' və Qəhqəhə qalasında öldürüldü. Bundan sonra Türkman və Təkəli tayfaları
bütün ölkədə mərkəzi hakimiyyətə qarĢı qiyam qaldırdılar. QızılbaĢ tayfaları
arasında çəkiĢmə və mübarizə Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin xarici düĢ mənlərə
qarĢı müqavimət qüvvəsini xeyli sarsıtmıĢ, Os manlı ordusunun iĢğallarını
asanlaĢdırmıĢdı. QızılbaĢ dövlətinin ağır daxili vəziyyəti haqqında xəbərdar edilmiĢ
Osmanlı sultanı döyüĢkən ruhlu Özdəmir oğlu Os man paĢanı Dərbənddən Ġstanbula
çağıraraq onu Ģərq yürüĢünə rəhbər təyin etdi. 1585-ci ilin yayında Osman paĢa 200
minlik ordu ilə Pasinabad-Çaldıran-Xoy-Mərənd-Su fıyan-Təbriz istiqamətində
Azərbaycana hərəkət etdi. ġah Məhəmməd və atasının əvəzinə bütün dövlət iĢlərini
idarə edən oğlu Həmzə M irzə 20 minlik qoĢunla Təbrizə doğru irəliləyən
osmanlıların qarĢısını kəs mək üçün tələsdilər. Sufiyan ətrafında qızılbaĢların ön
hissələri düĢmən qoĢunu ilə döyüĢə girdilər, lakin qüvvələr bərabər olmad ığı üçün
geri çəkilməyə məcbur oldular.
Təbrizə yaxın laĢmıĢ Osman paĢa Ģəhəri dinc yolla təslim etmək tələbi ilə
əhaliyə müraciət etdi. Lakin gözlənilən cavab alın madı və osmanlılar sentyabrın 20-
də hərbi əməliyyata baĢladılar. Öncə düĢmənin Təbrizə soxu lmaq cəhdi baĢ
tutmadı. ġotorbanan küçəsi ilə hərəkət edən yeddi min lik Os manlı dəstəsi süni
maneələrlə saxlan ıld ı. 170 nəfər itirən osman lılar Ģəhər xaricindəki ilkin
mövqelərinə qayıtdılar. Təbrizlilər düĢmənlə ilk döyüĢlərdə böyük igid lik və
qəhrəmanlıq nü mayiĢ etdirdilər.
Ertəsi gün Osmanlı artilleriyasından süni maneələrə Ģiddətli atəĢ açılması
nəticəsində düĢmən qoĢunu Ģəhərə daxil oldu və küçə döyüĢləri aparmağa baĢladı.
QızılbaĢlar Ģəhəri tərk etdilər. Kö məksiz qalmıĢ təbrizlilər bir müddət Ģiddətli
müqavimət göstərdilər. ġəhər əyanları öz həyatlarını, hab elə əmlakların ı talandan
qorumağa cəhd edərək Qazi Kamran bəy Əvhədi, ġey xülislam Məhəmməd Əli və