146
abidəsidir. Minarədə abidənin 1256-cı ildə memar Mahmud ibn Məqsud tərəfindən
tikildiyi göstərilir.
XIII-XIV əsrlərdə bir çox mülki obyektlər (karvansara, hamam, mühəndis
qurğuları, xüsusilə su təchizatı Ģəbəkələri) də inĢa edilmiĢdir. Bunlardan birini -
memar GuĢtəsif ibn Musa tərəfindən 1388-ci ildə Nardaranda tikilmiĢ hamamı misal
göstərməklə kifayətlən mək olar.
VerilmiĢ qısa icmal göstərir ki, monqol yürüĢləri nəticəsində müvəqqəti
tənəzzül etmiĢ Azərbaycan memarlığı XIII əsrin ikinci yarısından etibarən yeni
yüksəliĢ mərhələsinə daxil olmuĢdur. Memarlar keçmiĢ dövrlərdən əldə edilmiĢ bilik
və təcrübəni dirçəltmiĢ, Azərbaycan memarlığına bir ço x yeniliklər gətirmiĢlər. XIII-
XIV əsrlərin memarlığı orta əsr Azərbaycan mədəniyyətinin inkiĢafı tarixində
əhəmiyyətli yer tutur.
XIII əsrin sonlarında Elxanilər dövlətinin tənəzzülü, ġirvanĢahlar dövlətində
vəziyyətin qeyri-sabitliyi ilə əlaqədar olaraq baĢ vermiĢ qısamüddətli durğunluqdan sonra
ölkənin cənubunda və Ģimalında siyasi hakimiyyətin mərkəzləĢməsi mövcud
Azərbaycan memarlıq ənənələrinin inkiĢafını təmin etdi. XIV əsrin sonu - XV əsr
memarlığının tərəqqisində Təbriz istiqaməti (ölkənin cənubunda) və ġirvan-AbĢeron
məktəbi (Azərbaycanın Ģimal ərazisində) aparıcı mövqedə olmuĢdur. Təbriz, ġamaxı
və Bakı bu memarlıq məktəblərinin əsas mərkəzləri idi. Ölkənin cənubunda baĢ verən
tarixi hadisələr (sülalələrin tez-tez dəyiĢməsi, digər siyasi olaylar) Təbrizin me marlıq
baxımından intensiv inkiĢafına mane ola bilməmiĢdi.
Bu dövrdə Ģəhərsalma iĢi memarlıq fəaliyyətinin mühüm sahəsi olaraq qalırdı.
ġəhərsalma təcrübəsi baxımından Təbriz, ġamaxı,
Bakı və Ərdəbil ən mühüm mərkəzlər sırasında olmuĢdur. XV əsrdə
Sultaniyyə, Naxçıvan və Gəncə Ģəhərləri mühüm Ģəhərsalma obyektlərindən idi.
Dərbənd Ģəhəri ġirvan-AbĢeron Ģəhərsalma təcrübəsi a xarına qoĢulmuĢdu.
XV əsrdə Ģəhərsalmanın inkiĢafı haqqında ən aydın təsəvvürü Bakının
timsalında görə bilərik. ġirvanĢahların iqamətgahının ġamaxıdan bu Ģəhərə
köçürülməsi, bir sıra obyektlərin, xüsusilə saray kompleksinin tikilməsi Bakını öz
dövrü üçün intensiv Ģəhərsalma fəaliyyəti meydanına, mərkəzinə çevird i.
ġirvanĢahlar sarayı komp leksi bu baxımdan daha səciyyəvi hesab
olunmalıd ır. Biz indi bu ko mp leksin Bakıda ilk saray ko mpleksi o lduğunu iddia edə
bilmərik. ġirvanĢahlar sarayı ko mp leksi təxminən XV əsrin 10-cu illərində
tikilmiĢdir. Ən yüksək mövqedə sarayın ikimərtəbəli binası yerləĢir. Divan xana
binası da bu səviyyədə saraya birləĢir. Əks tərəfdə, aĢağıda türbə və Ģah məscidi,
üçüncü mövqedə isə dövrün görkəmli alimi Sey id Yəhya Bakuvin in SəkkizguĢəli
məqbərəsi yerləĢir. Məqbərənin yanında vaxtilə mövcud olmuĢ məscid hazırda
147
yoxdur. ġimal istiqamətində saray tikililərinə Ģah hamamı və ovdan birləĢirdi
(yardımçı tikililər də məh z bu mövqedə idi). Ko mp leks in tikintisində memarlar
AbĢeronun yeganə materialından - oyma, yon ma, naxıĢlama təsirinə asan-lıqla
məruz qalan əhəngdaĢından istifadə etmiĢlər. Divanxana və türbədəki alaqapılarda
daĢ üzərində oyma iĢləri ö zünün incəliy i ilə insanı heyrətə salır. Ġndiyədək iddia
edilird i ki, ġirvanĢahların saray ko mpleksinin tikintisində düĢünülmüĢ plan
olmamıĢdır. Bu fikir səhvdir. Son illər ərzində ġirvanĢahlar sarayının planının
diqqətli tədqiqi göstərdi ki, saray ko mpleksi aydın surətdə düĢünülmüĢ sxe mə
malikd ir. Bu s xemə əsasən kompleks iki h issəyə (rəsmi iĢlə r üçün və Ģəxsi istifadə
məqsədli) ayrılır. Ġndiyədək qeyd olunurdu ki, qərb tərəfdən saray divarlarının əyri-
üyrü olması sarayın ö zülünün xüsusiyyətləri, onun qayalıqda yerləĢməsi ilə
əlaqədardır. Lakin indi aydındır ki, bu, memarın sənət tapıntısıdır. Məhz bu tapıntı
sayəsində sarayın rəsmi iĢlər üçün olan hissəsinin dənizə geniĢ mənzərəsi açılmıĢ,
burada daha əlveriĢli iq lim Ģərait i yarad ılmıĢdır. Saraya birləĢən divan xana
tikilisinin funksiyası problemi indiyədək mübahisə obyekti olmuĢdur. XIX əsr elmi
ədəbiyyatında onu məhkəmə üçün yer kimi qiy mətləndirirlər. Lakin feodal ġərqin in
saray memarlığ ı təcrübəsinin tədqiqi göstərdi ki, divan xana bütün saray
ko mple ksinin vacib ele mentidir və o, mü xtəlif rəs mi görüĢlər üçün nəzərdə
tutulmuĢdur. Saray komp leksin in tarixi bir neçə daĢüstü yazıda öz əksini tapmıĢdır.
Məsələn, türbənin alaqapısında göstərilir ki, türbə ġirvanĢah I Xəlilullah tərəfindən
inĢa etdirilmiĢdir (türbə ĢirvanĢahın anası və oğlu üçün nəzərdə tutulmuĢdur). Bu
yazıdan obyektin 1435-ci ildə inĢa edildiyi məlu m olmuĢdur. Digər b ir yazıya
əsasən abidənin memarı da aĢkar ed ilmiĢdir (memar Əli nəinki türbəni, habelə
saray komp leksinin bə zi qurğularını da inĢa etmiĢdir).
Əsrimizin 20-ci illərinə doğru ġirvanĢahlar sarayı yarıdağılmıĢ vəziyyətdə
idi. 20-c i illərdə burada təmizlik iĢləri aparılmıĢ, 1932-1933-cü illərdə isə bərpa-
təmir tədbirləri həyata keçirilmiĢdir. 1946-cı ildən etibarən burada əsaslı bərpa
iĢləri görülmüĢ, saray kompleksi həmin tədbirlər sayəsində təxminən ilkin
formasına qaytarılmıĢdır.
Bir sıra mənbələrin məlu matlarına əsasən, Təbrizdə Ağqoyunlu h ökmdarı
Sultan Uzun Həsən tərəfindən iri saray ko mpleksi tikd irilmiĢdi. Mənbələrdə
mübaliğəyə yol verilir və qeyd edilir ki, sarayda 20 min otaq mövcud idi. Saray
ko mpleksinin fərqli xüsusiyyəti onun ərazi baxımından böyük olan bağ daxilində
yerləĢməsidir. Ehtimal etmək olar ki, "HəĢt-behiĢt" adlanan bu saray kompleksi
Bakıdakı saray ko mp leksindən əsaslı Ģəkildə fərqlənən prinsiplər üzrə inĢa
edilmiĢdir. Gü man edilə bilər ki, burada çoxsaylı əlah iddə saraylar mövcud idi və