242
qalasından Ģərqdəki torpaqlar Səfəvilərdə qalırd ı. Müqaviləyə görə, Səfəvilər Van
və Qars qalalarına, həmçin in A xalsıka hücu m etməyəcəklərinə dair təminat
verird ilər. Tərəflərdən hər birinin böyük ərazi əldə etməməsi üçün təkli f olundu ki,
"bitərəf‖ zona yaradılsın. Məhəmməd Məsumun yazd ığına görə, A zərbaycanın
qərbindəki Maku, Kotur və Mağazburd qalalarının dağıdılması nəzərdə tutulurdu.
I
Sülh müqaviləsi 1639-cu il may ın 20-də ġah Səfı tərəfındən təsdiq
edilərək Məhəmmədqulu xan vasitəsilə Ġstanbula göndərildi. IV Su ltan Murad da
müqaviləni təsdiq etdi.
Beləliklə, 1639-cu il Səfəvi-Osmanlı sülhü XVIII əsrin ikinci rübünə kimi
hər iki dövlət arasındakı münasibətləri n izama saldı, A zərbaycanda qismən sakitliyi
bərqərar etdi, on illərlə boĢalmıĢ Ģəhərlərin bərpası, iqtisadiyyatın inkiĢafı üçün
Ģərait yaratdı.
XVII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanın siyasi vəziyyəti. XVII əsrin
ikinci yarısında Azərbaycanın siyasi həyatında xüsusilə nəzərə çarpan hadisə baĢ
verməmiĢdir. Əsasən dinc inkiĢaf Ģəraiti ilə əlamətdar olan bu dövrdə də
Azərbaycan ərazisi in zibati bölgüsünə görə 4 iri vilayətdən ibarət idi (Təbriz,
Çu xursəd, Qarabağ və ġirvan). Bu vilayətləri Ġsfahan Ģah sarayının sərəncamı ilə
təyin olunan bəylərbəyilər idarə edirdilər. Ərdəbil hakimləri vəqf mülklərinin
mühafızəçisi və bəylərbəyi vəzifələrin i eyni zamanda yerinə yetirird ilər.
Bəylərbəyilər yerlərdə ali hakimiyyətin baĢlıca nü mayəndələri id i. Əgər
XVII əsrin ilk onilliklərində bəylərbəyi vəzifəsinə hərbi uğurları, qabiliyy əti ilə
tanınmıĢ görkəmli sərkərdələr təyin edilird isə, Osmanlı-Səfəvi müharibələri baĢa
çatdıqdan, nisbi dinclik dövrü bərqərar olduqdan sonra həmin vəzifən i hərbi və
inzibati cəhətdən səriĢtəsiz Ģəxslər tutmağa baĢladılar.
Bəylərbəyiliyə tabe olunmuĢ vilayətlərin hakimləri qolbəyi adlanırdı. Onlar
bəylərbəyinin məsləhəti və təqdimatı ilə həmin vəzifəyə təyin edilir, yaxud
vəzifədən kənar olunurdular. Daha kiçik in zibati vahid lərin hakimləri sultan
titulunu daĢıyır və onlar yerli hakimiyyət orqanların ı müs təqil surətdə yaradırdılar.
Sultanlar müvafıq vilayətin qolbəyilərinə və bəzən birbaĢa bəylərbəyinə tabe idi.
Xan ali hərb i-in zibati mövqe tutan Ģəxs idi, sultan və bəy isə həmin Ģəxsdən aĢağı
mövqe tuturdu. XVII əsrin ikinci yarısında bəylərbəyilik iri in zibati vahid kimi
Səfəvi imperiyasının yalnız sərhəd zolağında fəaliyyət göstərirdi. Döv lətin daxili
vilayətləri isri bilavasitə Ģah sarayının hakimiyyəti, daimi nəzarəti altında idi.
Həmin vilayətlərin dövlət vergilərindən və feodal töycülərindən əldə olu n muĢ bütün
gəlirləri birbaĢa Ġsfahan sarayına çatdırılırd ı. Sərhəd zolağında bəylərbəyi
vəzifəsinə təyin olunmuĢ Ģəxslər onlara həvalə o lunmuĢ ərazin i Səfəvi dövlətin in
qanunlarına (islamın Ģiə məzhəbinin tələblərinə, Ģah fərmanlarına və yerli
243
ənənələrə) münasib Ģəkildə idarə etməli id i. Bəylərbəyilər həmin tələbləri onlara
tabe olan vilayət və bölgə hakimləri, xan və sultanlar qarĢısında da qoyurdular.
Bəylərbəyilər və onlara tabe olan hakimlər müəyyən miqdarda silahlı hərbi
qulluqçular (mü lazim) saxlamalı o lurdular. Həmin hərb i dəstələr hərbi təhlü kə
yaranarkən bəylərbəyiliy in qoĢununun əsasını təĢkil edird ilər. Anonim müəllifın
məlu matına görə, Azərbaycanda mövcud olan bütün 4 bəylərbəyiliyində
mü lazimlərin ü mu mi sayı 30 min nəfərdən artıq deyildi.
Hər bir bəylərbəyiliyin qoĢununun sayı daxili xid mət üçün kifayət id i.
Dövlətin və ayrı-ayrı feodalların əleyhinə yönəlmiĢ geniĢ miqyaslı kütləv i
çıxıĢların yatırılması vəzifəsini isə qonĢu olan bəylərbəyilər birlikdə yerinə yetirir,
ölkənin "pozulmuĢ sakitliyini" bərpa edirdilər.
QoĢun əsasən bəylərbəyiliy in gəlirləri hesabına saxlanılırdı. Kəndlilərdən,
sənətkarlardan, tacirlərdən toplanan dövlət vergiləri və töycülər bəylərbəyiliyin
gəlirlərin in baĢlıca mənbəyi idi. Hər bir bəylərbəyiliy in gəlirlərinin müəyyən qismi
Səfəvilər sarayına Ġsfahana göndərilirdi. Bəy lərbəyilər habelə Ģaha mü xtəlif
hədiyyələr, bəxĢiĢlər (gənc qullar və kənizlər, seçmə atlar, qızıl sikkələr, yüksək
səviyyədə hazırlan mıĢ məiĢət avadanlığı, bahalı to xuculuq məmu latı) göndərməli
idilər. Həmin bəxĢiĢlər, adətən, əlamətdar hadisələr (təntənəli mərasimlər, hərbi
qələbələrin bayram edilməsi, səltənət varisinin dünyaya gəlməsi və s.) münasibətilə
göndərilirdi.
Bəylərbəyiliklərin maliyyə iĢlərini vəzirlər yerinə yetirirdilər. Vəzirlər
mərkəzi maliyyə idarəsi qarĢısında hesabat verir və bəylərbəyinin rəhbərliyi altında
çalıĢırdılar. Mustoufilər və mühəssillər vəzirə tabe idi. Bu maliyyə məmurları,
vergiyığanlar və zirlərin arxalandıqları baĢlıca vəzifəli Ģəxslər olmuĢlar.
Məhkəmə orqanları Ģeyxülislamın, qazilərin və müftilərin baĢçılığ ı altında
fəaliyyət göstərir, müsəlman Ģəriət normalarına əsasalanırdılar. Azərbaycan
Ģəhərlərində hakimlərin baĢçılığı ilə ço xsaylı dövlət məmurları çalıĢan mürəkkəb
idarə aparatı vardı.
Səfəvilər dövlətində həm mərkəzi idarəçilik sistemində, həm də yerlərdə
mü xtəlif vəzifələrin tutulması iĢində irsilik qaydası rəsmi olaraq tanınmırdı. Lakin
Səfəvi imperiyasının həm mərkəzində, həm də yerlərdə müəyyən vəzifə və
mövqelərin müəyyən Ģəxslər, onların ailə ü zvləri üçün möhkəmləndirilməsi mey li
xeyli
idi. Mühüm vəzifələrə sahib olmuĢ, faydalı mövqelər qazan mıĢ Ģəxslər, iri
torpaq mülklərin in sahibi kimi fəaliyyət göstərir, dövlət gəlirlərin in müəyyən
qismini mənimsəyir, gələcəkdə yaxınların ın da bu cür yaĢamasına can atır və çox
halda məqsədlərinə nail o lur, irsilik p rinsipin i gerçəkləĢdirirdilər. XVII əsrin ikinci
yarısında da Səfəvilər dövlətin in siyasi-inzibati həyatının mənzərəsi və in kiĢafı