302
yonulmuĢ Zabux at fiqurlarının uzunluğu 1,5 metr, hündürlüyü 85 santimetr, eni isə
35 santimetrd ir. Fiqurlar oy ma üsulu ilə insan, quĢ təsviri, nəbati, həndəsi naxıĢlar
və süls-nəsx yazıları ilə bəzəd ilmiĢdir. Nəzərdən keçirilmiĢ qoç və at fiqurları
yalnız bir sənət əsəri kimi deyil, tarixi fakt kimi də maraq lıd ır. Çünki bu sənət
əsərləri tariximizin Səfəvi dövrünün əski ümu mtürk tarixi ilə sıx, üzv i bağlılığını
təsdiq etməkdədir.
Ağac üzərində oyma bəzəklər. Azərbaycan mü xtəlif inĢaat iĢləri,
dekorativ-tətbiqi sənət üçün qiymətli ağacla rla zəngin bir ölkədir. XVI-XVII
əsrlərdə xalq sənətimizin baĢqa növlərinə nisbətən bədii taxta emalı ölkədə tələbatın
az olması ilə əlaqədar zəif inkiĢaf etsə də, yalnız sırf yerli xüsusiyyət daĢımamıĢ,
ona bir ço x xarici ö lkələrdə ehtiyac olmuĢdur. Səfəv i dövründə hazırlan mıĢ taxta
məmu latı ü zərindəki bəzəklər əsasən üç texnoloji üsulla icra edilird i: oy ma, Ģəbəkə
və xatəmkarlıq. Bu tarixi mərhələnin bədii taxta tərtibatı sənətinin ən çox yayılmıĢ
üsulu Ģəbəkə idi. ġəbəkəçilik dekorativ-tətbiqi sənətin böyük məharət tələb edən
gözəl sahələrindən birid ir. ġəbəkənin baĢlıca xüsusiyyətlərindən ümdəsi odur ki,
hazırlan mıĢ kiçik taxta parçalarının bir-birinə bənd edilməsində nə mismardan, nə
də yapıĢqandan istifadə olunur. ġəbəkə bəzəyin in əsasını həndəsi naxıĢlar təĢkil
edir. XVI-XVII əsrlərdən dövrümüzə qədər Ģəbəkəçilik sənətinin iki gözəl
nümunəsi gəlib çatmıĢdır. Bunlardan biri Qusar bölgəsinin Həzrə kəndindəki ġey x
Cüneyd türbəsindəki sənduqə, o birisi isə Gəncədə Cü mə məscidinin minarəsidir.
Ker amika. XVI-XVII əsrlə rdə Azərbaycan Ģəhərlərində istehsal olunan
keramika məmu latı ticarət vasitəsilə mü xtəlif Qərb və ġərq ölkələrinə yayılmıĢdı.
Yazılı mənbələrə görə, bu dövrdə ölkədə saxsı qabların, həm də memarlıq
abidələrində tətbiq olunması kaĢı məmu latı istehsalının əsas mərkəzləri Təbriz,
Ərdəbil, ġamaxı Bakı, Naxçıvan və Gəncə Ģəhərləri olmuĢdur. Əvvəlki əsrlərə
nisbətən keramika məmulatı ticarət vasitəsilə mü xtəlif Qərb və ġərq ölkələrinə
yayılmıĢdı. Yazılı mənbələrə görə, bu dövrdə ölkədə saxsı qabların, həm də
memarlıq abidələrində tətbiq olunan kaĢı məmu latı istehsalının əsas mərkəzləri
Təbriz, Ərdəbil, ġamaxı, Bakı, Naxçıvan və Gəncə Ģəhərləri olmuĢdur. Əvvəlki
əsrlərə nisbətən keramika məmu latı üzərində üslub baxımından xeyli real təsvir
edilmiĢ bəzəklər arasında biz mah ir sənətkar əli ilə yaradılmıĢ, ço xlu gül -çiçək, quĢ,
heyvan və bəzi məiĢət əĢyaların ın da təsvirini görürük. Bundan əlavə, saxsı
məmu latı ü zərində Səfəvi zadəganlarının həyat və məiĢətindən götürülmüĢ süjetlərə
də təsadüf olunur. Hazırda bu dövrün bədii keramika əsərlərinin gö zəl nümunələri
dünyanın bir ço x tanın mıĢ mu zeylərində saxlan ılmaqdadır.
XVI-XVII əsrlə rdə Azərbaycanda olmuĢ əcnəbi səyyahlar burada sarayların,
hama mların və baĢqa ictimai t ikililərin bədii tərt ibatında yüksək keyfıyyətli bəzə kli
303
kaĢılardan istifadə olunduğunu qeyd etmiĢlər. Öv liya Çələbin in məlu matına görə, o
öz gözü ilə yaln ız Təbrizdə bədii kaĢılarla bəzədilmiĢ 700-dən artıq hamam
görmüĢdür. KaĢı bəzəklərinin rəngarəngliy i, bədii ornamental xüsusiyyətlərinə görə
Ərdəbildəki ġey x Səfi ko mpleksi görkəmli yer tutur.
AraĢdırmala r göstərir ki, XVI-XVII əsrlərdə Azərbaycanda hazırlan mıĢ
keramika sənəti nümunələri əsasən üç texniki üsulla bəzədilird i. Bunlardan mina ilə
boyanmıĢ, kobalt boyalı və çini rəsmli iĢləri göstərmək olar. Əgər memarlıq
abidələrinin tərtibatında tətbiq olunan mina boyalı keramika sənəti nümunələri daha
çox yerli ənənələrlə bağlı idisə, kobalt boyalı keramika nümunələrin in
yaranmasında Çin kera mika sənəti ənənələri baĢlıca rol oynamıĢdır. Mənbələr
göstərir ki, bu əsrlərdə Azərbaycan Ģəhərlərində kobalt boyalı Çin keramikası geniĢ
yayılmıĢdı. Qeyd etmək lazımd ır ki, Uzaq ġərq, xüsusilə Çin mədəniyyətinə xas
olan rəng və ornament motiv ləri yalnız keramikada deyil, baĢqa sənət
nümunələrində də özünü büruzə vermiĢdir. Lakin Azərbaycan sənətkarları bu
yeniliy i heç zaman kortəbii Ģəkildə təqlid etməmiĢ, daim doğ ma mühitə, verli
ənənələrə uyğunlaĢdıraraq istifadə etmiĢlər. Zaman keçdikcə isə gəlmə bədii
ənənələr bütünlüklə öz keçmiĢ forma və mənĢəyini itirərək, Azərbaycan
bəzəklərinin ü zvi, ayrılmaz ünsürlərinə çevrilirdi.
XVII əsrin sonları - XVIII əsrin əvvəllərində öncə Qərbi Avropada, sonra isə
Rusiyada çini və saxsı qabları kütləvi Ģ əkildə istehsal edən bir sıra müəssisələrin
fəaliyyətə baĢlaması A zərbaycan keramika sənətinin də inkiĢaf zəminini
məhdudlaĢdırmıĢdır. Kütləvi Ģəkildə istehsal olunmuĢ Avropa və Rusiya çini
qabları ucuz q iy mətə satılır, A zərbaycan bazarlarında da əlveriĢli alıĢ obyektinə
çevrilir, xüsusi emalatxanalarda əllə hazırlan mıĢ çin i qablara ehtiyac qalmırdı.
XVI-XVII əsrlərdə dekorativ-tətbiq i sənətin digər növləri müəyyən dərəcədə
inkiĢaf etmiĢdir. Lakin eldə kifayət qədər material o lmaması sənətin bu növləri
haqqında daha aydın təsəvvür yaratmağa imkan vermir.
Bu zaman sənətlə incəsənətin sıx əlaqəsi özünü parlaq Ģəkildə büruzə
vermiĢdir. Bu dövrün dekorativ-tətbiqi sənət əsərləri yalnız sənətkarların deyil,
rəssamların, xəttatların ko llektiv fəaliyyətinin məhsulu id i.
Azərbaycan dekorativ-tətbiqi sənəti tarixində bu dövrdə ilk dəfə olaraq insan
təsviri qabarıq Ģəkildə ön plana çıxd ı. Dekorativ sənət əsərlərin in klassik ġərq
poeziyası ilə bağlılığ ı, realizmi Səfəv i dövrünün nəzərəçarpan cəhətlərindən idi.
Təhlil etdiyimiz sənət nümunələri göstərir ki, əsərlərin forması, materialı və
icrasından asılı olmayaraq eyni süjet, kompozisiya quruluĢu, ornament motivləri
bütün əĢyalarda öz əksini tapmıĢdır. Bu isə Səfəvi dövründə özünəməxsus ümu mi
üslub xüsusiyyətinin olduğunu təsdiq edir. Lakin bu bədii üslub da baĢqa