210
göstərir və qeyd edirdi ki, buradan daha çox Moskva dövlətində istehlak olunan
ipək saplar, parçalar, qurĢaqlıqlar aparılırd ı. ƏrəĢ, Qəbələ, Mah mudabad və AğdaĢ
Ģəhərlərində ipək istehsalı, emalı ü zrə ixtisaslaĢmıĢ emalatxanalar mövcud idi.
Qızılı və gü müĢü saplarla bəzədilmiĢ parça istehsalının (zər - bafta, atlaz, tafta,
kamka və s.) miqyası sübut edir ki, toxuculuqda nəinki xırda, habelə iri
emalatxanalar (karxana) da böyük rol oynamıĢdır. Təbrizdə ġah Təhmasibin
ixtiyarında olan, qızılı saplarla bəzəd ilmiĢ parçalar hazırlamaqda ixtisaslaĢmıĢ
xüsusi saray emalatxanaları vardı. Hətta bir ço x kənizlər emalatxanalarda çalıĢan
ustalara (zərduzan) təhkim olun muĢdular.
Xam ipəyin, pamb ığın tullantılarından ucuz, zo laqlı parçalar (alaca)
hazırlan ırdı. Təbriz bu cür parça istehsalı ilə də tanın mıĢdı. Həmin parçalar maddi
imkanı məhdud olan xalq kütləsinin tələbatını ödəyirdi. XVI əsr Azərbaycan
miniatürçü rəssamı M irəli Təbrizin in Nizami "Xəmsə"sinə çəkdiyi rəsmlərdən
birində zəngin, gö zəl paltarlar gey miĢ saray əhli ilə yanaĢı sadə, ucuz paltar geymiĢ
çobanların da təsviri verilmiĢdi.
Azərbaycanda xey li yun parça istehsal olunurdu. Ərdəbil yun parçaların
hazırlandığ ı ən iri mərkəzlərdən biri idi. ġah Təhmasibin 1526 -cı il tarixli
fərmanın ın mətnindən aydın olur ki, burada yun Ģal to xuyanların böyük
emalatxanası vardı.
XVI əsrdə Azərbaycan xalçaçılığı həm bədii səviyyəsi, həm də istehsal
həcminin artması baxımından öz inkiĢafının xüsusi mərhələsini keçmiĢdir. Xalçalar
Ģəhər və kənd əhalisinin geniĢ kütlələrin in, sarayların, feodal əyanlarının
çadırların ın baĢlıca elementi olmuĢdur. Təbriz və Ģəhərə yaxın olan kənd nahiyələri
xalçaçılığ ın iri mərkəzi idi. 1522-ci ildə ustad Qiyasəddin Caminin hazırladığı,
üzərində toxunma tarixi qeyd edilmiĢ xalça buna misal ola bilər. Üzərində ov
səhnələri təsvir ed ilmiĢ bu xalça Milan mu zeyində mühafızə o lunur. Londonun
"Viktoriya və Albert" mu zeyində dünya xalçaçılığı sənətinin incilərindən biri -
1539-cu ildə Təbrizdə to xunmuĢ xalça s a xlan maqdadır. Bu xa lçanın sahəsi 56
kvadrat metrdir. Nyu-Yo rkun, Londonun, Ġstanbulun, Vyananın, Tehranın və
dünyanın bir ço x Ģəhərlərinin mu zeylərində, Ģəxsi ko lleksiyalarda saxlan ılır. Bu
növdən olan Təbriz xalçaları Ģəhər sənətkarların ın yüksək ustalığ ından xəbər verir.
Qızılı və gümüĢü saplarla iĢlənmiĢ ipək xalçalar qızılbaĢ əyanlarının baĢlıca məiĢət
tələbatından birinə çevrilmiĢdi. Cenkinson ġirvan bəylərbəyi Abdulla xan
Ustaclının yay düĢərgəsi haqqında yazırd ı: "Onun çadırındakı döĢəmə baĢdan -baĢa
zəngin xalılarla örtülmüĢdü. Abdulla xan isə qızılı və gümüĢü saplarla iĢlən miĢ
dördkünc xalçanın ü zərində əyləĢmiĢdi".
211
XVI əsr Azərbaycan Ģəhərlərinin iqtisadi həyatında mü xtəlif dəri
məmu latın ın istehsalı mühüm yer tutmuĢdur. Təbriz ö lkən in əsas dabbağlıq
mərkəzlərindən idi. Marağa, ġamaxı, Ərdəbil Ģəhərləri də bu sahədə fərqlənirdilər.
Metal məmu latı istehsalı ilə əlaqədar sahələr ölkən in sənətkarlığında
müəyyən mövqeyə malik olmuĢdur. MetaliĢləmə sənətinin inkiĢafı əsasən id xal
olunan xammaldan asılı idi. DaĢkəsəndə və onun ətrafında dəmir filizinin emalı çox
məhdud miqyasda olmuĢdur. Mis və qurğuĢun Kiçik Asiya və Rusiya vasitəsilə
Avropa ölkələrindən gətirilirdi. Təbriz, Gəncə, Ərdəbil və ġamaxı metaliĢləmə
sənətinin əsas mərkəzləri idi.
Ordu üçün silah istehsalının geniĢlənməsi metaliĢləmə sənətinin ən böyük
nailiyyəti oldu. XVI əsrin əvvəllərindən etibarən tüfəng və topların istehsalı, tətbiqi
xeyli dərəcədə artdı. Artıq I ġah Təh masibin (1524-1576) hakimiyyətinin ilk
onilliy i ərzində xüsusi| tüfəngçi və topçu dəstələri yaradıldı (tüfəngçibaĢı, topçubaĢı
vəzifələri məh z bu dövrdə təsis edildi ). Odlu silahın baĢlıca istehsal mərkəzi Təbriz
idi. Təb rizin top və tüfəngtökən ustaları bütün Səfəvilər dövlətində
məĢhurlaĢmıĢdılar. Təbrizli Barxudar bəy Ənisi TopçubaĢı XVI əsrin sonu və XVII
əsrin əvvəllərində ən tanınmıĢ silahqayıran usta idi. Lakin qeyd etmək lazımd ır ki,
soyuq silahların, hərbi geyimlərin istehsalı metaliĢləmə sahəsində aparıcı olmuĢdur.
Oruc bəy Bayat yazırd ı: "Səfəvilər dövləti hüdudund a soyuq silahlar, hərbi
geyimlər həddən artıq istehsal olunur və bunların çox h issəsi Moskva dövlətinə
ixrac edilird i". Moskva dövlətinə gətirilən silahların bir qismi Azərbaycanda
düzəldilmiĢdi. Moskva çarı Boris Qodunovun 1589-cu ildə istifadə etdiyi 10 ədəd
dəbilqə Azərbaycan ustaları tərəfındən hazırlan mıĢdı (bunlardan 8-i ġamaxıda
düzəldilmiĢdi ).
Keramika (dulusçuluq) istehsalı yüksək inkiĢaf səviyyəsinə çatmıĢdı.
Dulusçuluq məmu latı məiĢət, inĢaat və estetik tələbatları ödəməkdə idi. Qəbələdə
(Qa la adlanan ərazidə) XVI-XVII əsrlə rə aid mü xtə lif sa xsı mə mu latı qalıqla rı
aĢkar edilmiĢdir. Bakın ın Qala hissəsində aparılmıĢ arxeo loji qazıntılar nəticəsində
bir qis mi XVI əsrə aid edilən ço xlu minalan mıĢ saxsı məmulatı tapılmıĢdır. ġabran
ərazisində aparılmıĢ son qazıntılar zaman ı xeyli dulusçuluq sobasına, saxsı qaba
təsadüf edilmiĢdir. Əldə olunmuĢ arxeoloji material sübut edir ki, keramika
məmu latı istehsalı Azərbaycan sənətkarlığ ının uzun müddətli və sabit ənənələrin i
yaĢadan, əhalinin mü xtəlif tələbatlarını ödəyən mühüm sahə olmuĢdur.
Ticarət. Azərbaycanın xarici iqtisadi əlaqələri. Pul dövriyyəsi. XVI əsrin
ticarət əməliyyatlarında baĢlıca əmtəə A zərbaycan ipəyi o lmuĢdur. Azərbaycanda
istehsal olunan ipək əsasən xarici ö lkələrə ixrac edilirdi. Məhz buna görə də