216
1501-c i ilin sonlarında Təbrizi fəth etdikdən sonra ġah Ġsmayıl suveren
hökmdarın müstəsna səlahiyyətinə xas olan sikkə zərb etmək hüququnu həyata
keçirməyə baĢladı. Ali qanuni hakimiyyət sahibi olrnuĢ ġah Ġsmayılın adı ticarət
dövriyyəsinə buraxılan sikkələrin üzərində zərb edildi. Orta çəkisi 9,37 qram olan
gümüĢ sikkələr dövlət ərazisində əsas pul vahidi kimi iĢlən məyə baĢladı.
I ġah Ġsmayılın pul sistemi o dövrün çəki vahidi olmuĢ misqalc, (4,66 qram)
əsaslanırdı. Səfəv ilərin tədavülə buraxdırdıq ları pul vahid inin adı əvvəllər o lduğu
kimi qalırd ı: qızıl sikkələr dirhəm gü müĢ sikkələr isə təngə və dinar adlanırdı.
Ehtimal etmək olar ki, 50 dinara bərabər o lan şahi adlanan pullar da ticarət
əməliyyatlarında istifadə edilmiĢdir. Bu pul vahidi Səfəv i hökmdarı I ġah Ġsmayılın
adı ilə əlaqədar olmuĢ xırda sikkələr idi.
Azərbaycanın ġirvanĢahlar dövlətinə daxil olan hissəsində xırda ölçü lü
gümüĢ sikkələrdən istifadə olun muĢdur. Bu dövrün ġirvan hökmdarlarından yalnız
II Ġbrah im ġey xĢahın zərb etdird iyi sikkələr qalmıĢdır. ġirvanda qazibəyi adlanan
sikkələrdən də pul dövriyyəsində istifadə edilmiĢdir . Bu sikkələr Fərru x Yəsarın
yarım ilə yaxın müddət ərzində (1501) taxtda oturmuĢ oğlu Qazi bəyin ad ı ilə
bağlıdır. ġirvanın Səfəvi dövlətinə birləĢdirilməsindən sonra (1538 -ci ildən
etibarən) yerli pul vahidi Səfəv ilər tərəfındən sıxıĢdırılmağa baĢlandı.
I ġah Ġsmay ılın pul islahatı yeni rəsmi məzhəbin yayılması və
möhkəmlən məsi iĢinə yardım edirdi. Pu l tədavülü prosesinə Ģiə etiqadı simvollarına
malik sikkələr daxil o lunmağa baĢladı. Sikkələrin üz tərəfındə "Allahdan baĢqa
tanrı yoxdur, Məhəmməd Allahın rəsuludur. Əli A llah ın dostudur" kəlamları zərb
edilird i. Sikkələrin d iski ətrafında 12 Ģiə imamın ın adları həkk olun muĢdu. Sikkənin
əks tərəfındə isə acizanə Ģəkildə ("Müqəddəs Ģahın qulu", yəni Ġmam Əlinin qulu ) I
ġah Ġs mayılın ad ı, sikkənin zərb edildiyi ünvan qeyd olunurdu. I ġah Ġs mayıl belə
təqdim edilirdi: "Ədalətli, kamil, mürĢid, himayəçi sultan Əbülmü zəffər ġah
Ġsmayıl Bahadurxan Səfəvi, Allah onun Ģahlıq və hakimiyyətini əbədiləĢdirsin".
I ġah Ġsmayılın aĢağıdakı məntəqələrdə sikkəxanaları mövcu d olmuĢdur:
Abərkuh, Abivərd, Əmul, Ərdəbil, Astrabad, Bid lis, Van, Gəncə, Herat, Damğan,
Dərrud (Davər), Dəmavənd, Dizfil, Dəyanək, Zəncan, Ġrəvan, Ġsfərain, Ġsfahan,
Yəzd, Qəzvin, Qəndə-har, Karçiyan, KaĢan, Kirman, Qu m, Lah ican, Mazandaran,
Mərv, MəĢhəd, Nani, Naxçıvan, Nimruz, Nisə, NiĢapur, Ordu, RəĢt, Səbzəvar,
Semnan, Sari, Sultaniyyə, Təbriz, Timacan, Tun, Turbət, TurĢiz, ġamaxı, ġiraz,
ġirvan, Həmədan, ġabran, Tonkəbon, XobuĢan, Rey, Amid. Ġndiyədək aĢkar
olunmuĢ sikkələrə əsasən iddia etmək o lar ki, Səfəvi dövləti ərazisində I ġah
Ġsmayılın adından pul vahidi buraxan 60-a qədər sikkəxana fəaliyyət göstərirdi.
217
Sonrakı Səfəv i Ģahlarından heç birinin hakimiyyəti dövründə ölkə ərazisində bu
sayda sikkəxana o lmamıĢdır.
1 ġah Təh masibin hakimiyyətinin baĢlanğıcınadək olan dövrdə əsas pul
vahidinin çəkisi qəti Ģəkildə 1 misqal (4,66 qram) müəyyən edilmiĢdi. Əsas pul
vahidinin bu çəkisi I ġah Abbasın dövrünədək dəyiĢməmiĢdi. ġah Məhəmməd
Xudabəndənin hökmranlığı illərinə aid o lan məlu mata əsasən ölkənin baĢ lıca pul
vahidi 100 dinara müvafıq id i.
Səfəvilər dövləti ərazisində pul tədavülünün vəziyyəti həm daxili, həm də
xarici amillərdən asılı olmuĢdur. Müharibələr nəticəsində sikkəxanaların bir qis mi
ġeybanilərin, d igər bir hissəsi isə osmanlı türklərinin əlinə keçmiĢdi. ġirvan
bəylərbəyi Əlqas Mirzə üsyan etdiyi zaman öz ad ından pul vahidi buraxdırmıĢdı. I
Təhmasibin xəzinəsində əsasən nəcib metal (q ızıl, gümüĢ) Ģəklində böyük sərvətin
cəmləĢdirilməsi dövriyyədə olan sikkələrin xeyli dərəcədə azalmasına gətir ib
çıxardı. Bunun nəticəsində onun hakimiyyətinin son illərində tam dəyəri olmayan
sikkələr artmağa baĢladı. Çəkisi az və aĢağı keyfiyyətli metaldan hazırlan mıĢ
sikkələr sübut edir ki, XVI əsrin sonlarına doğru pul dövriyyəsi qənaətbəxĢ
olmamıĢdır. Bu dövrdə Əlvənd, Bağdad, BərforuĢ, Lar, Nəhavənd, ġüĢtər, ErciĢ,
Ordubad, ƏrəĢ, Dizfu l, Savə, Marağa, Van, Zəyəm Ģəhərlərində I ġah Təh masibin
adından pul vahidi buraxan yeni sikkəxanalar fəaliyyət göstərirdi. Bazarlarda
tədavüldə olan baĢlıca pul vahidi mis və gümüĢ sikkələr idi. Qızıl sikkələr məhdud
miqdarda zərb edilird i.
I
ġah Təhmasibin dövründə yeni pul islahatı keçirildi. Ġslahat nəticəsində
dəyərini itirmiĢ 20 və 200 d inar, çəkisi az olan qızıl sikkələr dövriyyədən çıxarıld ı.
Onların əvəzinə isə 100 və 1000 dinar dəyərində qızıl və gümüĢ sikkələrin zərb
olunmasına baĢlandı.
II
ġah Ġsmayıl özünün qısamüddətli hakimiyyəti zamanı pul islahatını həyata
keçirməyə cəhd etdi. II ġah Ġs mayılın adı ilə buraxılan sikkələrin bir ü zündə ġey x
Əttarın beyti, digər üzündə isə ġahın adı, titulları, zərb xananın yeri qeyd edilirdi.
Ənənəvi Ģiə formu lundan rəsmi səviyyədə imtina edilməsi ruhanilərin güclü
nıüqavimətinə səbəb oldu. Sünnipərəst dini islahat cəhdi uğursuzuqla nəticələndi.
ġah Məhəmməd Xudabəndənin tədavülə buraxdığı sikkələr məhəmmədi adlanmağa
baĢlandı. Osmanlı iĢğalı nəticəsində ölkənin pul sistemi böhran keçirdiyinə görə bu
sikkələrin tədavül dairəsi məhdud idi. Gü müĢ sikkələr artıq türk sultanları ad ından
zərb edilirdi. Həmin dövrə aid olan qızıl altunlar, III Sultan Muradın adından
ġamaxıda buraxılmıĢ gümüĢ dirhəmlər, Naxçıvan və Dəmirqapıda (Dərbənddə) III
Sultan Məhməd in adından zərb ed ilmiĢ gü müĢ pullar b izə gəlib çatmıĢdır.