194
digər Ģəxslərdən ibarət nü mayəndə heyətini Os man paĢanın yanına yolladılar. Lakin
Ģəhərlilər inadlı müqavimət göstərdiklərinə görə Osman paĢa öz əsgərlərinə Təbrizi
talan və qarət etmək əmrini verdi. Hadisələrin müasiri yazırdı: " Yeniçərlər həyət və
evləri axtararaq tapdıqları hər Ģeyi mənimsəyirdilər". ġəhərin çoxlu gözəl b inası
dağıdıldı. Əzəmətli məscidlər daĢ qalaqlarına və külə çevrild i. "Qeysəriyyə"
adlanan ən böyük örtülü bazarın malları qarət ed ild i, ba zar isə yandırıld ı.
Bir aydan sonra Osman lı qoĢunu Təbrizi tərk etməyə məcbur oldu.
ġəhərlilərin qəhrəmancasına mübarizəsi, q ızılbaĢ qoĢununun Təbriz ətrafında
yerləĢmiĢ Osmanlı qüvvələrinə dəfələrlə hücumları nəticəsində düĢmənin mənəvi
ruhu sarsıldı. QızılbaĢlar Təbriz yaxınlığında Osman lı dəstələrin i iki dəfə
məğ lubiyyətə uğratdılar (ilk dəfə Qulu bəy ƏfĢarın, ikinci dəfə isə Həmzə Mirzənin
baĢçılığı ilə). Osmanlı qoĢun baĢçıları q ızılbaĢlara əsir düĢdü lər. Sonuncu döyüĢdə
məĢhur tarixi-coğrafi əsərin müəllifı olan Oruc "əy Bayat (Don Juan) da iĢtirak
etmiĢdi.
Ġki dövlət arasında baĢlanmıĢ sülb danıĢıqları Həmzə M irzən in sui-qəsd
nəticəsində qətl edilməsi ilə (1586-cı ilin sonunda) dayandırıldı. Bundan sonra
Səfəvi ərazisində mərkəzi hakimiyyət bir müddət son dərəcə zəiflədi və ölkədə
özbaĢınalıq hökm sürdü. QızılbaĢ əyanların ın əsas hissəsi ġah Məhəmməd
Xudabəndədən üz döndərdi və Xorasanda Abbas Mirzən i taxta oturdan
qiyamçıların tərəfinə keçd i.
Osmanlı hərb i ko mandanlığı Həmzə M irzənin ö lü mündən və Azərbaycan
Səfəvilər dövlətindəki ağır daxili vəziyyətdən istifadə etməyi qərara ald ı. Sülh
danıĢıqları kəsildi. Təbrizdəki Os manlı baĢçısı Cəfər paĢa Ģəhərdən çıxıb Cənubi
Azərbaycanın bir ço x vilayətlərin i tutdu. Nizami Os manlı qoĢunu isə Qarabağı və
ölkənin d igər ərazilərini ələ keçirdi.
Beləliklə, 1586-1589-cu illərdə təqribən bütün Azərbaycan III Sultan
Muradın ordusu tərəfindən tədricən ələ keçirild i. Os manlıların müvəffəq iyyətini
özbək hakimlərinin Xorasana basqınları da təmin etmiĢdi. Yen i Səfəvi Ģahı I Abbas
sultanla sülh danıĢıqlarına baĢlamağa tələsdi. O, yerdə qalan əraziləri əldə saxlamaq
üçün sülhün ağır Ģərtlərin i qəbul etməli oldu. 1590-cı il Ġstanbul sülhü nün Ģərtlərinə
əsasən Azərbaycan (Qaradağ, Ərdəbil və TalıĢ vilayətləri istisna olunmaqla),
Cənubi Qafqaz əraziləri və Ġran ın bəzi qərb v ilayətləri Os manlı imperiyasının
tərkib inə daxil edildi.
Səfəvilər dövlətinin Avropa ölkələri ilə əlaqələri. A zərbaycan Səfəvi
dövlətinin yaranması, bu dövlətin banisi I ġah Ġsmay ılın fəal xarici siyasət yeritməsi
Avropa diplomatiya dairələrində belə bir ü mid doğurdu ki, Səfəv i dövləti Os manlı
Türkiyəsi ilə hərbi-siyasi qarĢıdurmada Avropa dövlətlərinin müttəfiqi o la bilər.
195
Lakin Avropa dövlətləri bu qarĢıdurma prosesində əsas ağırlıq mərkəzini ġərq
istiqamətinə yönəltməyə çalıĢırdılar.
I ġah Ġsmayılın diplo matik münasibətlər yaratmağa can atdığı ilk Avropa
dövləti Venesiya Respublikası idi. 1505-ci ildə ġah Ġs mayıl Venesiya doju
Leonardo Loredanoya məktub göndərmiĢ, məktubda özünün dostluq və səmimiyyət
hisslərini izhar etmiĢdi. Venesiyaya rəsmi səviyyəli elçi heyəti də göndərilmiĢ,
heyətin qarĢısında Osmanlı Türkiyəsi əleyhinə ittifaq münasibətlərin i yaratmaq
məqsədi qoyulmuĢdu. 1507-1508-ci illərdə Venesiyaya gəlmiĢ qızılbaĢ elçiləri
Venesiya dojunu Osmanlı Türkiyəsinə qarĢı dəniz həmləsinə təhrik edirdilər. Onlar
Leonardo Loredanonu əmin edirdilər ki, venesiyalıların dəniz həmləsi ilə eyni
zamanda I ġah Ġsmayıl quruda osmanlılara qarĢı hərbi əməliyyatlara baĢlayacaq.
Lakin Avropa dövlətləri arasında mövcud olan ziddiyyətlər onların vahid cəbhədə
birləĢməsinə, Səfəvi dövləti ilə yaxınlaĢ maya maneçilik törətdi. Ro ma papası II
Yu liyə (1503-1513) qarĢı çəkiĢ mələrdə iĢtirak edən Venesiya rəhbərləri I ġah
Ġsmayılın hərbi-siyasi planlarına lazımi əhəmiyyət vermədilər. Venesiya 1503-cü
ildə imzalan mıĢ Os manlı - Venesiya sülh müqaviləsini də pozmaq istəmirdi.
QızılbaĢ səfırləri dəniz yolu ilə Venesiyadan Kiprə qayıtdılar və oradan Suriyaya
getdilər. Onlar DəməĢqdə Venesiya konsulu Petrus Zeno ilə görüĢərək xüsusi
müĢavirədə iĢtirak etdilər. Os manlı casusları bu görüĢ haqqında məlu matı sultana
çatdırdılar. II Bayazid in təhriki ilə Misir sultanı qızılbaĢ səfırlərini həbs etmək
sərəncamını verdi.
1514-cü ildə Ça ldıran döyüĢündəki məğlubiyyətdən sonra I ġah Ġsmayıl
Avropa dövlətləri ilə d iplo matik, hərb i, siyasi münasibətlər yaratmaq istiqamətində
daha fəal tədbirlər görməyə baĢladı. 1515-ci ildə Səfəv i hökmdarı özünün səfıri
vasitəsilə Rodos adasında qərar tutmuĢ xaçpərəst-ioannitlərin baĢçısına Os manlı
Türkiyəsinə qarĢı ittifaq bağlamaq təklifıni çatdırdı. I ġah Ġs mayıl zənn edirdi ki,
Rodos adasının ruhani hakimi Avropanın xristian dövlətlərin i vahid cəbhədə
birləĢdirə bilər. Ro ma papası X Lev PolĢa kralı I Sigizmunda göndərdiyi
məktubunda bildird i ki, Rodos hakimindən məktub alın mıĢdır, "Sofi" (qızılbaĢ Ģahı)
Avropa dövlətlərindən hərbi yardım təminatı Ģərtilə "türk zalımına" qarĢı hərbi
əməliyyatlara baĢlamağa razıdır, Səfəvi o rdusu müharibəyə hazırdır. Məktubda
qeyd edilird i ki, I ġah Ġs mayıl qələbə qazan ılacağ ı təqdirdə keç miĢdə xristianlara
məxsus olmuĢ əraziləri Avropa dövlətlərinə qaytar-mağa söz vermiĢdir.
Çaldıran döyüĢü ardınca Suriya və Misirin Sultan Səlim tərəfindən zəbt
edilməsi Os manlı imperiyasını xey li qüvvətləndirdi. Onun ən güclü rəqiblərindən
biri Məmlü k dövləti tamamilə aradan qaldırılmıĢ, digər rəqibi -Səfəv ilər dövləti isə
zəifləmiĢdi. Osmanlı imperiyası hərbi-siyasi in kiĢafının ən yüksək mərhələsinə