Azərbaycan tarixində yüzlərcə parlaq şəxsiyyət olmuşdur

19 
 
Partav  adlanırdı)  köçürür.  Sasanilərin  vassalı  hesab  edilən  Mehranilər  müstəqil 
daxili  siyasət  aparır  və  öz  silahlı  qüvvələrinə  malik  idilər.  633-cü  ildə  Sasani 
dövlətinə  ərəblərin  hücumu  başlayır.  Sasani  şahənşahı  III  Yezdəgird  bütün 
qüvvələri  ərəblərə  qarşı  yönəldir.  Onun  xahişi  ilə  Varaz  Qriqor  alban  qoşununu 
köməyə  göndərir.  Qoşunun  başında  onun  oğlu  Cavanşir  dayanırdı.  Ölü  sular  və 
Kadisi  yaxınlığındakı  döyüşlərdə  Cavanşirin  Albaniya  döyüşçüləri  mərdliklə 
vuruşurlar. Salnaməçilər yazırlar ki, şahənşah şəxsən Cavanşiri fəxri paltar, kəmər, 
zəfər boruları, "hakimiyyət rəmzi olan iki qızıl qalxan və iki qızıl nizə, qızıl dəstəyi 
olan  qılınc",  həmçinin  bəzək  əşyaları  ilə  təltif  etmişdi.  Cavanşir  öz  qoşunu  ilə 
Sasani dövlətinin paytaxtı Ktesifon (Mədain) şəhərinin müdafiəsində və Nəhavənd 
döyüşündə iştirak etmişdir. Bu döyüşlərdə 11 dəfə yaralanan Cavanşir mərdliyi ilə 
ad  qazanmışdır.  Hətta  ərəb  tarixçiləri  də  onun  sərkərdəlik  məharətindən  xəbər 
verirlər.  9  il  qürbətdə  olan  Cavanşir  zəngin  döyüş  təcrübəsi  toplamışdır.  Lakin 
Sasani  dövlətinin  süquta  uğradığını  gördükdə  o,  vətənə  qayıtmışdır.  642-ci  ildə 
Varaz Qriqor vəfat edərkən Cavanşiri özünə varis elan etmişdir. 
Bu  zaman  Albaniya  sərhədlərinə  ərəblərlə  toqquşmalarda  məğlub  olmuş 
Sasani  ordusunun  qalıqları  yaxınlaşır  və  Cavanşirdən  sığınacaq  istəyir.  Cavanşir 
onlara 
torpaqlarında 
məskunlaşmağa 
icazə 
verir. 
Lakin 
yaxşılığı 
qiymətləndirməyən  sasanilər  yerli  əhalini  talan  etməyə  başlayırlar.  Bunu  eşidən 
Cavanşir qoşunları ilə onları məğlub edir və öz ərazilərindən kənara atır. Belə bir 
vaxtda Albaniya ərəb qoşunları sərhədlərinə yaxınlaşır. 
Ərəbləri  güclü  rəqib  hesab  edən  Cavanşir  qonşu  İberiya  hökmdarı 
Atrnersexlə ittifaq yaradır, daha sonra isə Bizansa gedib imperator II Konstantinlə 
danışıqlar aparır. O, ərəblərə qarşı birgə mübarizə aparmağı təklif edir. Bu zaman 
ərəb qoşunları artıq Albaniya  ərazisindən  keçərək  Şimali  Qafqaza  yollanmışdılar. 
Lakin  ərəblər  burada  Xəzər  xaqanlığının  qoşunları  tərəfindən  darmadağın 
edilmişdilər. 
İmperatorla  danışıqlar  zamanı  Cavanşir  hiss  edir  ki,  əməli  köməklik 
göstərmək istəməyən Bizans imperatoru müxtəlif şərtlərlə Albaniyanı özündən asılı 
vəziyyətə salmaq istəyir. Bu səbəbdən də Cavanşir danışıqların xeyirsiz olduğunu 
görüb vətəninə qayıdır. 
662-ci  ildə  Albaniyaya  xəzərlər  hücum  edir.  Onlar  Albaniyanın  şimal 
ərazilərini  talan  etməyə  başlayırlar.  Lakin  Cavanşir  qoşunuyla  onlara  qarşı  çıxış 
edir  və  Kür  çayı  sahilində  baş  vermiş  qanlı  döyüşdə  xəzərləri  məğlubiyyətə 
uğradıb  ölkədən  qovur.  664-cü  ildə  xəzərlər  yenidən  Albaniyaya  hücum  edir.  Bu 
zaman  Albaniyanın  cənub  sərhədi  boyunca  ərəb  qoşunu  cəmləşmişdi.  Ərəblərlə 
cənubda  və  xəzərlərlə  şimalda  müharibə  aparmağın  mümkünsüzlüyünü  anlayan 
Cavanşir  Xəzər  xaqanının  görüşünə  gedir  və  danışıqlar  aparır.  Cavanşirə  bir 
sərkərdə və dövlət başçısı kimi hörmət bəsləyən xaqan tezliklə Cavanşirlə razılığa 

---

20 
 
gəlir.  İmzalanmış  müttəfiqlik  müqaviləsini  daha  da  möhkəmlətmək  məqsədi  ilə 
Cavanşir  xaqanın qızı ilə  evlənir. Beləliklə, qohumluq  əlaqəsi vasitəsilə  Cavanşir 
xəzərlərlə  ittifaq  yaradır,  öz  şimal  sərhədlərinin  təhlükəsizliyini  təmin  etməklə 
bərabər,  özünə  güclü  müttəfiq  qazanır.  Xəzərlər  alban  əsirlərini,  ələ  keçirdikləri 
qəniməti  və  mal-qaranı  da  qaytarırlar.  Bundan  sonra  lazım  gələrdisə,  Cavanşir  öz 
qoşunundan başqa, xəzər qoşunundan da istifadə edə bilərdi. 
O zaman Şimali Afrikadan Hindistan sərhədlərinədək uzanan Ərəb xilafəti 
dünyanın  on  möhtəşəm  dövləti  idi.  Bunu  anlayan  və  əbəs  yerə  öz  adamlarının 
qanını axıtmaq istəməyən Cavanşir ərəblərlə danışıqlara başlamaq qərarına gəlir. 
Ərəb  xəlifəsi  Müaviyə  düşmən  hesab  etdiyi  Cavanşirin  cüzi  mühafizə 
dəstəsi ilə Dəməşqə doğru gəldiyini eşidəndə əvvəlcə buna inanmır. O, 633 - 642-
ci  illərdə  ərəblərə  qarşı  Cavanşirin  igidliklə  vuruşduğunu  bilirdi  və  ona  görə  də 
albanlarla  müharibə  olacağını  gözləyirdi.  Cavanşirin  gözlənilməz  hərəkəti  onu 
çaşbaş  salır.  Hər  halda,  mərd  insanlara  daim  hörmətlə  yanaşan  xəlifə  Müaviyə 
Cavanşiri  hörmətlə  qarşılamağı  əmr  edir.  667-ci  ildə  Dəməşqdə  aparılan 
danışıqlarda  xəlifə  Albaniyanın  daxili  müstəqilliyini  tanıyır.  Bu  o  demək  idi  ki, 
ərəb  qoşunları  Albaniyaya  yeridilməyəcək,  Albaniyanın  daxilində  heç  bir  işə 
qarışmayacaqlar.  Əvəzində  Cavanşir  hər  il  müəyyən  məbləğdə  vergi  ödəyəcək. 
Ölkəsinin  müstəqilliyini  qoruyub-saxlaya  bilmiş  Cavanşir  verginin  miqdarının  da 
az olmasına razılıq alır. Xəlifə Cavanşirə fəxri silah, qiymətli hədiyyələr və  hətta 
fil bağışlayaraq onu hörmətlə yola salır. 
Vətəninə  qayıdan  Cavanşir  qısa  zaman  ərzində  ölkənin  həyatını 
normallaşdırmağa  nail  olur.  Albaniya  iqtisadi  baxımdan  çox  inkişaf  edir.  Onun 
paytaxtı  Bərdə  bütün  Şərqdə  iri  ticarət  mərkəzi  kimi  tanınmağa  başlayır.  Burada 
şərq və qərbdən, şimal və cənubdan gələn yollar kəsişirdi. 
670-ci  ildə  xəlifə  Cavanşiri  Dəməşqə  dəvət  edərək  ərəblərlə  Bizans 
arasında  gedən  danışıqlarda  vasitəçi  olmasını  istəyir.  Bu  istək  Cavanşirin  həm 
xilafətdə,  həm  də  Bizansda  necə  böyük  nüfuza  malik  olmasından  xəbər  verir. 
Cavanşir vasitəçilik missiyasının öhdəsindən müvəffəqiyyətlə gəlir və Albaniyadan 
ərəblərin  xeyrinə  yığılan  vergilərin  1/3  hissəsinin  azaldılmasına  nail  olur. 
Albaniyada olan sabitliyi  Arazdan cənubda da görmək istəyən xəlifə bu ərazilərin 
də idarə olunmasını Cavanşirə təklif edir. "Artıq tamah baş yarar" deyən Cavanşir 
bu  təklifdən  imtina  edir.  İri  feodalların  hakimiyyətini  məhdudlaşdıran  Cavanşir 
ölkəsində  sabitlik  yaratmağa  müvəffəq  olur.  Ölkədə  yeni-yeni  qalalar  tikilir 
(onlardan Cavanşir qalası öz möhtəşəmliyi ilə seçilir), şəhərlərdə yeni-yeni binalar 
inşa  edilir.  Cavanşirin  tapşırığı  ilə  tarixçi  Moisey  Kalankatlı,  “Ağvanların  tarixi" 
əsərini  yazmağa başlayır. Ölkədə mədəniyyət sürətlə inkişaf edir. 
Lakin 681-ci ildə bir neçə alban feodalı Cavanşirə sui-qəsdi təşkil edərək 
onu öldürür. Salnaməçilər göstərir ki, başdan-ayağadək silahlanmış suiqəsdçi saray 

---