Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

32 
 
qonmuĢ idi. Ol obada bir yaxĢı, xub y ıgıt sayru düĢmüĢ idi. Allah əmri ilə o y igit 
öldü.  Kimi  oğul  deyü,  kimi  kartaĢ  deyü  ağladı.  Ol  yig it  üzərinə  möhkəm  qara  
Ģivən  oldı.  Nagahandan  Dəli  Do mru l  çapar  yetdi.  Aydır:  Mərə  qavatlar,  nə 
ağlarsız, mənim körpım yanıda bu qovğa nədir, n iyə Ģivə edərsiz, dedi. Ayıtdılar: 
xanım, bir yaxĢı y igidimiz ö ldi, anqa ağlarsız dedilər.  Dəli  Do mrul aydır: Mərə, 
yigidinqizi  kim öldürdi? Ayıtdılar: Vallah, bəy yigit, allah təaladan buyruq  od ı. 
Al  qanatlu  Əzaril  ol  yig ıdinq  canın  aldı.  Dəli  Do mrul  aydır:  Mərə,  Əzarail 
dedügün  qüz    nə  kiĢid ir  kim  adamınq  canın  alur?  Ya  qadir  A llah   birliginq, 
varlığ ınq  haqıçün,  Əzaril  mənim  gözü mü    göstərgil.  SavaĢayım,  çəkiĢəyim, 
dirəĢəyim,  ya xĢı  yigind inq  canın  qurtaray ım.  Bir  də xi    ya xĢ ı  y igindq  canun 
almaya   dedi
1
. Qay ıtdı döndi  Dəli Do mrul evinə gə ldi.  Həq təalaya  Do mru lunq 
sözi  xoĢ  gəlməd i.  Bak,  bak  ,  mənə  dəli  qavat.  Mənim  birligim  b ilin məz  
biriligü mə Ģükr qılmaz. Mənim ulu  dərgahıma gəzmənlik eyləyə dedi. Əzarailə 
buyruq  elədiyi  kimi,  ya  əzra il  var,  o  dəxi  dəli  qavatın  gözinə  görüngil,  bənzini 
saratığıl dedi;  
Canın   xırlatğıl  alğıl  dedi
2
.  Dəli  Do mrul  qırq  yig idnən  yeyüb-içüb 
oturarkən nahagandan Əzaril çıqa  gəldi. Əzarili nə  çavuĢ, gördi, nə   qapuçi Dəlu  
                                                                 
1
 Oğuz  alpı  Dəli  Domrulun  Ġzrailini  tanımaması,  ―Əzrail  deyilən  kiĢinin  kimliyi‖  bilməməsi 
oğuzların həyatında   islam  dini  ilə  bağlı təssəvvür və anlayıĢların hələ  geniĢ  yayılmaması  ilə  bağlıdır. 
Boyun  yazılıĢında    bir  anlaĢılmazlıq    gözə  çarpır:  Dəli  Domrul  ―qadir  allahı‖  tanıyır,  ancaq    onun 
buyuruğu ilə adamların ―canın alan‖ Əzaril haqqında heç bir Ģey eĢitməmiĢdir. Real həyatda da belə ola  
bilməzdi.  Görünür, Kitabın  üzünü   köçürənlər  islam  qanunuyğunluqlarına  uyğun  olaraq: ― qadir  allah‖, 
―haqq-taala‖ obrazını mətnə salmağa özlərinə borc bilmiĢdilər. Buna  baxmayaraq, Domru, əslində onu 
da  yaxĢı tanımır, onunla da  saymazyana davranır. ―Haqq taalaya Domrulun  sözü  çox gəlmədi...Mərə 
dəli qavat  mənim birligim biməz, birlügümə Ģükr qılmaz‖ sözləri bunu aydın göst ərir. 
 
2
 Dəli  Domrulun  canın  ―xırladıb‖  almaq  barədə  vərilən  amansız  buyruq    islam  allahından 
daha    çox,  türkdilli  xalqların  qədim  tarixindən  olan  tanrı  anlayıĢına    uyğun  gəlir.  Onların 
panteonunda  tenqri-tanrı  dünyanı   idarə  edən  baĢlıca  qüvvə kimi  sayılmıĢdır.  Yazıl  qaynaqlarda tnrı 
suçu  olanlara(günah  iĢləyənlərə)  cəza   verən, yaradan,  insan taleyini yönəldib  nizamlayan  real  güc, 
iradə  və  hakimiyyət  sahibi  kimi  verilmiĢdir.  ― Dədəm  Qorqud‖  kitabında  tanrının  (haqq  taalanın) 
Əzrail  ilə  danıĢıq  aparması,  dialoqu  buna misaldır.  Kitabın  VII  boyun  da   tanrını  dörd  baĢlıca epik 
səciyyəsi də bunu göst ərir:  
1.
 
Urduğun unıtmayan ulu tanrı. 
2.
 
Basdığın bəlitməyən bəlli tanrı. 
3.
 
Götürdüyün yerə  yetirən görklü tanrı. 
4.
 
Qaqdığın qəhr edən qəhhar tanrı. 
Adı    ilk  dəfə  miladdan  qabaq  III  yüzillikdə  yazılı  qaynaqlarda    çəkilən  tanmrı  (Tenqri) 
Ģumerlərdəki  Anu  (An)  kimi,  baĢ  allah  sayılırdı.  VII  yüzilliyin  alban  tarixçisi  onu  T anqrixan,  XII 
yüzilliyin Suriya  tarxiçisi Qantanqrı (Xantanqrı) adlandırmıĢdır. Hər iki halda  qn-xan ―ata‖, ―kaqan‖ 
(xaqan)  deməkdir  və  nəticədə  ―ata-allah‖    mənası  alınır.  ―Tanrı‖  sözünün  göy  sözü    ilə  sinonimi 
olması,  bir çalar daĢıması haqqında  yayılmıĢ fikir elmi baxımından  tutarlı deyil. Orxon abidələrində 
adətən,  uza  kök  tanrı   (yuxarıda    gör  tanrı),  üza  türk  tanrısı ,  (yuxarıda  türk  tanrısı)    kimi 
parçalardan aydın olur ki, ―gör‖  sözü mənaca ―tanrı‖  sözünə  bərabər  deyidir,  əksinə  bu  sonuncunu 

---

33 
 
Do mrulunq  görər  gö zü    görməz  oldu,  tutar    əlləri  tutmaz    o ldu.  Dünya    ləam 
Dəkim  Do mru lu göüznə qaranqu aldı. Dünya  alə m Də li  Do mru l soylar görəlim, 
xanım, nə soylar aydır: Can, nə heybətli qocasn, qapuçilər səni gorməd i, çavuĢlar 
sənu  tuymadı,  mən i  görər  gözlərim  görmə z  old ı.  Tutar  mənim  ə llə rim  tut ma z 
oldı. Ditrədi mən im can ım cuĢə gəldi. A ltün ayağım
1
 əlü mdən yerə  düĢdi. Ağzım 
içi  buz  kib i,  sünüklərim  tuz  kibi  oĢdı.  Mərə,  saqqalcığı  ağca  qoca,  gözcügəzi 
çöngə qoca. Mərə, nə heybətli qocasan, degil manqa. Qadam balam to x qunar bu 
gün  sanqa  dedi.  Böylə  digəc  Əzarilinq  açığı  tutdu.,  aydır:  Mərə  dəli  qavat, 
gözüm çöngə igidin bə bəgən məzsən. Gö zi göçə qızlarunq  gəlinlərinq canın  ço x 
almıĢam.  Saqakım  ağarduğun  nə  bəgənməzsən,  ağ  saqqallu,  qara  saqqallu   
yigitlə rin  canı  ço x  a lmıĢam.  Saqqallu m  ağarduğının ıq  mənisi  budur  dedi.  Mərə 
də qavat ögünürdünq, deirdinq  a l qanatlu  Əzaril mən im əlü mə  girsə öldürəydim, 
yaxçı,  y igid inq  canın  onunq  əlindən  qurtaraydım    deird inq.  Ġmd i  mərə  dəli 
qavvat  gəldim  ki,  səninq,  canınq  ala m,  vərə rmisən,  yoxsa    mən imlə  cəng 
edərmisən  dedi.  Dəli  do mru l  aydır:    mə rə  al  qantlu  ə zaril  sənmisən  dedi.  əvət, 
mənə m  dedi.  Bu  ya xĢı  y igit lərinq  canın  sənmi  alursan  dedi.  Əvət,  mən  alu ra m 
dedi.  Də li  do mru l  aydır:  mə rə  qapuçular,  qapunu qapanq  (qapayın -  Red.)  dedi. 
Mənə əzra il,  mən səni genq  yerdən  istərdim., tar (dar –Red.) yerdə eyü əlü mə  
girdinq  almı.  Ded i  mən  səni  öldürəydim,  yaxĢı  y igindinq  canun  qurtaraydım. 
Qara qılıncı sıy ırdı əlinə ald ıĢ, Əzarili çalmağa  həmlə qaldı
2
 . ə zaril b ir göyərçin 
oldı, pəncərədən uçdı getdi. Adəmilər  Əvrəni  Dəli Do mrul əlin əlinə çaldı, qas-
qas  güldü, aydır: yig itlərim,  Əzarilinq gözüni elə qorxutdum ki,  genq  qapuyu 
qadı (qodu-Red.) , tar bacadan qaçdı.  Çünki  mən im əlü mdən  gögərçin  kibi  kuĢ 
oldı  uçdı.  Turd ı  atına    mindi,  toğanın  əlinə  aldı,  ard ına  düĢdi.  Bir-iki  gögərçin  
öldürdü, döndi, evində gəli yürürkən Əzaril atın ınq  gözünə göründü. At  ürkdi, 
Dəli Do mruli götürdi yerə vurd ı qara  baĢı bunqaldı, bunqlu qaldı. Ağ köksününq 
üzərinə  Əzarail  basub  qındı.  Ba mırlardı,  Ģimdə  xırlamağa  baĢadı.  Aydır:  mərə 
Əzrail aman, tanqırınınq birlig inə yoqdur güman. <…> 
 
 
                                                                                                                                                  
təyin edib  səciyyələndirən  bir  anlayıĢdır.  Bununla   yanĢı tanrını  bir növ  etnik m ənsubiyəti vardır- o, 
türk xalqlarının tanrısıdır. Ancaq göy baĢ ilahə tanrıya bərabər olsaydı, ona da ―türk xalqlarının göyü‖  
deyilərdi.  Run  yazılarında    belə  söz    birləĢməsi  iĢlənməmiĢdir  və  iĢlənə  də  biməzdi,  çünki  göyün 
(səmanın) etni mənsubiyyəti, ―milli pasportu‖ ola  bilməz- gör hamınındır, ümumbəĢəridir. 
 
1
   Altun ayaq- qızıl badə, içki qabı deməkdir. Oğuzların islamdan qabaqkı dolanıĢığında tez-
tez adları çəkilən üzüm Ģərabı, ―yemə-içmə‖, ―meyxanə‖ məclisləri, toyları adi hal idi.  
  
 
 

---