Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

10 
 
kütləvi  kitab xanası  və  Moskva  Rumyantsev  muzeyi  nüsxələri,  bir  də  alimin  öz 
nüsxəsi), iki farsca əlyazması bəlli id i.  
  Abbasqulu ağa və M irzə   Kazım bəy türkcə ə lya zma larını orjina l sayıb  
onlara  üstünlük  vermiĢ,  farscanın  isə  yanlıĢlıqla  dolu  çevirmə  olduğunu 
bildirmiĢdilər.  ―Dərbəndnamə‖nin  iki  bölü münü  ilkin  olaraq  Abbasqulu  Ağa 
―Tiflisskie  Vedomosti‖ qəzetində rusca çap etməyə baĢlamıĢ, ancaq bu  iĢi baĢa 
vurmamıĢdır
1  
―Dərbəndnamə‖nin   üç  tam  çapı  var.  Biri  Avropa  Ģ ərqĢünası 
Y.Klaprotin  fransızca  1829-cu  il  çapıdır
2
.  Ġkinc isi  on  iki  il  sonra  prof.  Mirzə 
Kazım  bəyin  türkcə    faksimilə  ilə  b irlikdə  ingiliscə  çapıdır,  elmdə  ço x  yüksək 
dəyərləndirilmə kdədir.  Üçüncüsü,  XIX  əsrin  sonunda  Qori  seminariyasınını 
müəllimi  Səfərli  bəy  Vəlibəyovun  rusca  çevirməsidir.  M .Əlixanov-Avarlının  
redaktəsilə bura xılmıĢdır
3
.  
  Gö ründüyü  kimi  XIX  əsrdə  ―Dərbəndnamə‖üzə rində  Azə rbaycanın  üç 
elm adamı çalıĢma aparsa da, əlyazman ın Azərbaycan çapı hələ də yo xdur. Onun 
tezliklə  çapa hazırlan ması dəyərli b ir iĢ olard ı.  
  Son  illərdə  o xucuya  ingiliscədən  ruscaya  çevirmədə  çatdırılan  
qaynaqlardan biri Or uc  bə y  B ayatın  kitabıdır
4
. QızılbaĢ Bayat boyundan olan 
Oruc bəy ġah Abbasın tapĢırığı  ilə  böyük bir heyət tərkibində Xə zər dənizindən 
Rusiyanın  quzey   liman ı  Arxangelskə,  oradan  dənizlə  Quzey  Almaniyanın 
Emde n  Ģəhərinə,  buradan  da  Ġtaliya  və  Ġspaniyaya  vardı.  1601-c i  ildə  buraya 
çatan  Səfəvi elçisi tezliklə dönüb katolik oldu.  (711-ci ildən Ġspaniyaya gətirilən  
isla m,  1502-ci  ioldə  kra l Fe rdinand və kra liça Ġzabellanın ayrıca  bir fə rmanı ilə  
yasaq  altına  alın mıĢdı).  Varlı  ispan  ə`yanlarından    birinə  çevrilən  ―Ġranlı  Don 
Xuan‖  1604-cü  ildə  yazdığ ı  hekayələri  ispan  dilinə  çap  etdi.  Bu  kitab 
Azərbaycan    və  Ġranın  orta  çağ  tarixi  üzrə    dəyərli  qaynaqlardan  biri 
sayılmaqdadır.  Onun  1926cı  ildə  Londonda  ingiliscə,  1946-cı  ildə  Madriddə 
yenidən ispanc a və 1959-cu ildə Te hranda farsca çap olun ması təsadüfi deyildir.   
  Farsca  əlya zması  ingiliscəyə,  ingiliscədən  isə  ruscaya  çevrilən  
qaynaqlardan biri də  Fəzlullah  i bn  Ruz bihan  Xünəcinin ―Tarix-i-a lə m-a ra-yi-
Əmini‖  əsərid ir
5
.  Müəllif  Ağqoyunlu  tarixçisidir.  Onun  kitabı  Ağqoyunlulara 
həsr  olunan  yazıla r    içərisində    bəlkə  də  ço x  dolğun  bilik  verən  qaynaqlardan 
                                                                 
 
1
 Бакыханов  А.К.  Сочинения.  Записки.  Письма.  Сост.  Е.М.Ахмедов.  Баку,  1983,  c. 
322. GeniĢ bilgi üçün bax:Минорский, adı çəkilən əsəri, s. 21-24 
 
2
Derbend-nameh,  of  Historu of  Derbend, from  a  selected T urkish v ərsion  and Publlshed 
with the texts and with notes illustrativə of the  Historu geographi by Mirza Kazem-beg. SPB, 1881 
 
3
Tarix-i  Dərbənd-name.  Пер.  С  тюрксого,  арабского,  персидского  и  французского, 
Tiflis, 1988. 
 
4
 Книга  Орудбека Баята-  Дон  Жуана Перидского. Пер. с  англиского  О.Ефендиева и 
А.Фарзалиева. Баку, 1988 
 
5
Fəzlullax  ibn  Ruzbixan  Xundji   tarix-i- alam-I  Amioni Pers  persidskoqo na  anqlayskiy 
V.F. Minorskoqo, per. S anqilisyskoqo ra russkiy T.A.Minorskoy, Baku 1987. 

---

11 
 
biridir.  Dövlətçilik  qurumların ı  öyrənilməsi  baxımından  kitabdakı  bilg ilər  ço x 
maraqlıdır.  Farsca  yazılmıĢ  bu  kitabda  Azərabycan    dilindən  alın mıĢ  onlarla 
yalnıĢ və sözcüklər iĢlən miĢdir (Qızılbörk, yuriĢ, or du, qıĢlaq, yur d, Qal a ulus, 
ölkə, gəngəĢ, qoĢun,  tuq, elçi,  baĢ,  qul, toy və s.). görünür, müəllif Ağqoyunlu 
Sultan  Yaqubun  qulluğundan  olarkən  yerli  dilə  yaxĢıca  yiyələnə  bilmiĢdi. 
Kitabda  Sə fəvi  dövləri  haqqında  da  geniĢ  mə lu mat  vərilir.  Ancaq  bu  dövlətin 
tarixin i boyalı səpkidə  iĢıqlandıran tarixçilərdən fərqli o laraq Xünəci, Səfəvilərə 
yağı  gözü  ilə  yanaĢmaqdadır.  Ağqoyunluların   süqutundan  sonra  Orta  Asiyaya 
köç  edən  Xünəci,  ġeybani  xanı  Səfəvilərə  qarĢı  cihad  savaĢına  səsləməkdən 
çəkin mir.  (―Sizə yaraĢarmı, qeyrət qılıncını qınında saxlayasınız?‖)  ,  1514-cü  il 
Çaldıran   döyüĢünə  görə  Sultan  Səlimi  alqıĢlayırdı.  Bütün  bunlar  Fəzlu llah  
Xünəci ―Tarix‖nin  XV-XVII yü zilliklərin qaynaqları sırasında özünəməxsus bir 
yer tutduğunu göstərməkdədir.  
  Farsdilli qaynaqlar sayının seziləcə k b ir ö lçüdə böyüməsi nəzə rə çarp ır
1
. 
Mühazirə və seminarlarda Azərbaycan tarixin i öyrənənlər yu xarıda adları çəkilən  
və ―Azərabycan tarixi qaynaqları‖  kitabında olmayan baĢqa qaynaqlar ü zərində 
də  çalıĢ malı  olacaq lar.  Bu  ba xımdan  yenicə  çapdan  çıxmıĢ  ―Qarabağna mələ r‖
2
 
ayrıca qeyd olunmalıdır.  
  Kitabın   yazılması  baĢa  çat maqda  ikən  Türkiyə   Cü mhuriyyəti  Dövlət  
Arxiv ləri  Müdirliyi  Os manlı-A zərbaycan  bölgələrinin  böyük  bir  toplusunu 
Ankarada  çap  etdi
3
.  Yaln ız  xanlıqlar  tarixi  üçün  deyil,  ü mu mən   Os manlı-
Azərbaycan  münasibətləri  tarixin i  ço x  böyük  bir  za man  içərisində  (1575-1918) 
öyrənilməsi  üçün  bu dəyərli  ikicildlik  toplunun  mühüm  rol  oynayacağına  ümid  
bəsləyirik.  Toplu üçün seçilmiĢ dövlət səndlərinin fotofaksimilə  ilə b irlikdə çap  
edilməsi mənbəĢünaslıq elminin çağdaĢ tələblərinə tam uyğun gəlir.  
 
                                     
                                             *** 
  Kitabın  yaran ması  üçün  la zım  olan  s ənədlərin  toplan ması  iĢin i 
Azərbaycan  tarixi  kafedrasının  ü zvlə ri  p rof.  S.S.  Əliyarlı  ta rix  e lmləri 
                                                                 
 
1
 Bax:  Əbubəkr  əl-Qütbi  əl-Əhəri.  Tarix-e  ,  ġeyx  Uvəys.  Farscadan  t ərcümə  edənlər 
M.Kazımov  və  V.  Piriyevdir.  Bakı,  1984;  Həmdullah  Mustovfi  qəzvini.  Zeyl-e  tarix-e  qozide. 
Farscadan  tərcümə    M.Kazımov  və  V.  Piriyevdir.  Bakı,  1986;  Zeynəddin  ibn  Həhdullah  Qəzvini, 
Zeyl-e tarix-e qozide farscadan tərcümə  M.Kazımov və V. Piriyevdir, Bakı, 1990 
 
2
 Qarabağnamələr, 1-ci  cild. Tərtib  edəni  A.Fərzəliyev,  Bakı,  1989; 2-ci  cild, t ərtib  edəni  
Axundov Bakı, 1991 
 
3
 Osmanlı  devleti  ilə  Azerbaycan  T urk  hanlıkları  arasındakı  münasibətlərə  dair  Arxiv 
belgeleri. T.C.BaĢbakanlık Devlet Arxivleri Genel Müdürlüğü. I (1578-1914), Ankara,  1993, 483 s. 
 
 

---