12
namizədləri F.R.Mah mudov, F.M. Əliyeva, L.L.Həsənova və K.K.ġükü rov
yerinə yetirmiĢdir. ― Ön söz‖ ü S.S. Əliyarlı yazmıĢdır. I,II və III bölmə lərə düĢən
qaynaqları (10,11,12,14, 18, 19, 21, 29-33 və 35-50 saylı qaynaqlar çıxılmaq la)
azərbaycancaya S.S. Əliyarlı və F.R.Mah mudov çevirmiĢlər. Bu bölmə lərdəki
qeyd və izahların müəllifləri də onlardır (yu xa rıda ya zıldığ ı kimi, bəzi
qaynaqların ilkin çapını ha zırlayan mütə xəssislərin qeyd və aray ıĢlarında istifadə
olunmuĢdur). IV bölmədəki parçların Azərbaycan dilinə çevrilməsi üçün
müvafiq qeydlərin hazırlan ması iĢini S.S. Əliyarlı, F.M. Əliyeva və L.L.
Həsənova görmüĢlər.
Ġkinci nəĢr üçün mətn ü zərində düzə liĢ və yo xla ma iĢlə rin in zəh mətin i
prof. Sü ley man Əliyarlı və tarix elmləri namizədi Lalə Əliyeva çəkmiĢlər.
I BÖLM Ə
AZƏRBAYCANIN QƏDĠM TARĠXĠ
(Miladın IV yüzilinədək)
MĠXĠ YAZI PARÇALARI
Erkən yazılı qaynaqların Cənubi A zərbaycan ərazisində qeydə aldığı ən
böyük ilkin dövlət birləĢ məsi Mannadır. Urmiya gölü hövzəsindəki bu gölün
tarixinə da ir yazılı sənədlər baĢlıca olaraq e .ə. IX-VII yüzillərə a id Assuriya və
Urartu mixi ya zılarındadır. Hə min sənədlər Manna ilə qonĢuluqdakı Assuriya və
Urartu hökmdarların ın buraya hərbi yürüĢlərin i təsvir etdiyi üçün hərbi
salnaməçi qaynaqlar kimi təsnif edilir. Bu qaynaqların ço xu Assuriya və Ura rtu
ərazisindən tapılmıĢ, bir neçəsi isə Urmiya gölü rayonunda qeydə alın mıĢdır.
Mixi ya zılı mətnlə rindəki məlu mat ları konkret olsa da, birtərəflidir.
Onlar bir qayda olaraq Assuriya v ə Urartu hökmdarının Mannaya, onun
qonĢuluğundakı torpaqlara hərbi yürüĢ zamanı çaldığı qələbə haqqında
ağızdolusu danıĢır, uğradığı məğlubiyyət haqqında isə susurlar. Lakin birtərəfli
və qərəzli olmarına ba xmayaraq bu yazıla r Azə rbaycan ərazisində ibt idai ic ma
quruluĢunun dağılması nəticəsində yaran mıĢ ―ölkələr‖ , onların vahid dövlət
ətrafında b irləĢməsi, həmçinin həmin dövlətlərin əhalisin in etnik tərkibi-Manna
tayfaları, onların məĢğuliyyəti haqqında tutarlı məlu matlarla zəngindir.
Mixi ya zı mətnləri əsasında Manna tarixi məsələlə rin in araĢdırılması
iĢində Q.A. MelikiĢvili, Ġ.M .Dyakonov, S.M.QaĢqayın xid mətləri böyükdür,
lakin bu iĢi görülüb-bitmiĢ hesab etmək yalnıĢ olardı. Urmiyaətrafı torpaqlarda
13
tapılan hər bir yeni mixi yazı sənədi orada mövcud olmuĢ ―ölkələrin‖ sayını
artırır, onların və hakimlərin adları ilə bizi tanıĢ edir, əhalin i apard ığı ço xsahəli
təsərrüfatdan xəbər vərir. Belə mə lu matla rın xüsusilə onomastika materia llarının
sayı artdıqca, onların ümu miləĢdirilməsinə həsr olunan yeni araĢdırmalara
ehtiyac duyulur. Bu baxımdan mixi yazılı mətnlər öz elmi dəyərini bu gün də
saxlay ır.
Assuriya və Urartu mixi ya zıla rında aĢağıda vərilən parçala r
Q.A.MelikiĢvili, Ġ.M.Dyakanov və S. M. QaĢqayın çaplarından götürülmüĢdür.
Ġzah larda son araĢdırmaların nəticələrindən istifadə olun muĢdur.
I.III SALMANASARIN
1
KALHU (NĠMRUD)
2
ġƏHƏRĠNDƏ
―QARA XATĠRƏ DAġI‖ ÜZƏRĠNDƏKĠ SALNAMƏS Ġ
Кашкаи С.Из истории Маннейского царства. Баку, 1977, с. 58,
<…>
Mannalı
Udakin in
yaĢayıĢ
məskənlərinə
mən
yaxınlaĢdım
3
.Mannalı Udaki
4
mənim silahımın parıltısından vahiməyə düĢdü və
öz həyatını xilas etmək üçün ö zünün hökmdar Ģ əhəri Zirtanı
5
qoyub getdi. Mən
onu təqib etdim; onun iribuynuzlu heyvanlarını, qoyunlarını, onun saya
gəlməyən var-yo xunu mən apardım. Onun Ģ əhərlərini mən viran qoydum,
dağıtdım, odda yandırdım.
12. II SARQONUN
6
―TƏNTƏNƏLĠ YAZI‖ S I
VDĠ, 1951, №3, s. 209-210
<…> Mənim boyunduruğumu daĢıyan sadiq qul, mannalı Ġranzunu tale
aparanda mən onun ta xtına onun oğlu Azanı əyləĢdirəndə urartulu Ursa
7
UiĢdiĢin
1
III Salmanasar-Assuriya hökmdarı (e.ə.858-824).
2
Kalhu- Assuriya Ģəhər, indiki Nimrud (Ġraqdadır).
3
III Salmanasarın Mannaya yürüĢü e. ə. 829-cu ildə olmuĢdur.
4
Udaki (Yalki, Ualki kimi də oxunur)-Mannanın Assuriya yazılarında ilk dəfə adı
çəkilən hökmdarı.
5
Zirta.İzirtu- Manna dövlətinin paytaxtı. Xarabalığı Ziviyənin (Saqqız Ģəhərindən 40 km
Ģərqdə) 5 kilometrliyindəki Qaplantu təpəsi hesab edilir. Baxın: Дандамаев М.А., Луконин
В.Г.Культура и экономика древнего Ирана.М., 1980 с. 91.
6
II Sarqon –Assuriya hökmdarı (e.ə. 721-705).
7
Ursa-I Urusa, Urartu hökmdarı (e.ə. 730-714).
14
UiĢdiĢin adamına, Zikertunun adamına, M isandiyanın
1
admına,Mannanın böyük
caniĢinlərinə öz sözünü göndərdi və onlarla yalançı danıĢıqlar apardı; onlar ö z
ağaları Azan ın meyitini əlçatmaz UauĢ dağından
2
atdıla r. Öz atasının ta xt ına
oturan mannalı Ulusunu urartulu Ursaya arxalandı və ö zünün 22 qalasını ona
təslim etdi. Ürəyimin qə zəbi ilə mən AĢĢur allahın ın saysız-hesabsız qoĢunlarını
yaraqlandırdım; mən Ģir kimi nərildədim və üzü mü bu ölkələrin fəthinə
yönəltdim
3
. Mannalı Ulusunu mənim yürüĢümün yaxın laĢdığını görüb, ö z
Ģəhərindən çıxdı və qorxu içərisində əlçatmaz dağdakı g izli yerə yerləĢdi. Onun
hökmdar Ģəhəri Ġzirtunu, onun möhtəĢəm qalalarını Ġzbiya və Armedi
4
mən fəth
etdim və alovla yandırdım. Mən ə lçatma z UauĢ dağında urartulu Ursa ilə qanlı
döyüĢ keçirdim. Ətrafna divar çəkilən 55 möh kəmləndirilmiĢ Ģəhərini, 9
əlçatmaz qalası ilə birlikdə onun 8 vilayətini fəth etdim və odda yaxdım. Mannalı
Ulusunuya mə xsus 22 qalanı mən onun əlindən aldım və Assuriya hüdudlarına
daxil etdim. Andiyalı Telusinanın vilayətinə qədərki Tuaya ölkəsinin 8 qalasını
mən fəth etdim, 2400 sakin ini onla rın sürüləri ilə birlikdə mən əsir etdim.
Zikertulu Mitatti mənim silah ımdan bərk qorxdu və öz ö lkəsinin ada mla rı ilə
birlikdə meĢəlik dağlara qaçdı və onların yeri tapılmad ı. Onun hökmdar Ģ əhəri
Pardanı mən alovda yandırdım və onun ətrafında 23 möhkəmləndirilmiĢ Ģəhəri
fəth etdim və onların qoĢunlarını əsir etdim. Mannalıla r ölkəsinin M itattiyə bel
bağlayan ġuandahul və Zurukku
5
Ģəhərlərini mən fəth etdim və onların
qoĢunlarını əsir etdim. Mən uiĢdiĢli Baqdattinin dərisin i soydum; Dayukkunu
6
ailəsi ilə birlikdə mən köçürtdüm və A mattu vilayətində yerləĢdirdim; ə lçat ma z
dağlar arasındakı mannalı Ulusunu mənim etdiyim iĢlər haqqında eĢidərək, quĢ
kimi uçub gəldi və məni ayaqlarımı qucaqladı
7
.Onun saysız-hesabsız günahların ı
günahlarını mən bağıĢladım, onun cinyətlərini unutdum, ona mərhəmət etdim və
onu öz hökmdar taxtına əyləĢdird im. Ursa və Mittatidən aldığ ım 22 qala və 2
möhkəmlən irilmiĢ Ģəhəri mən ona verdim və onun əzilmiĢ ölkəsini bərpa etdim.
Mən öz hökmda r təsvirin i ha zırlatdım, onun üstündə mənim hakimim AĢĢurun
1
Uişdiş, Zikertu, Misandiya (və ya Andiya)- Mannanın vilayətləri.
2
UauĢ dağı-indiki Səhənd dağı.
3
Sarqonun bu yürüĢü e. ə. 716-cı ildə olmuĢdur.
4
Ġzibiya (Zibia, Uzbia) Saqqız Ģəhərindən 40 km Ģərqdə, Ziviyə dəfinəsinin tapıldığı zirvə
hesab olunur; Armed (Armait, Urmeyate) isə Ziviyə kəndi yaxınlığındakı Səhab kəndindəndir.
5
ġuandahul və Zurzukka (Durdukka)- Mannanın Ģəhərləri. Dur-ġarrukindəki sarayın
yazılarında möhkəmləndirilmiĢ Ģəhərlərin e. ə. 719-cu ildə Ġranzuya qarĢı qiyam etməklərini
xatırladır.
6
Dayukku (Dayaukku)- Mannaya tabe olan Massi (Missi) vilayətinin hakimi sayılır. BaĢqa
ehtimala görə, o, Midiya caniĢini olmaqla Mannaya tabe idi.
7
Sarqunun Urartuya qarĢı e. ə. 714-cü ildə yürüĢündə göstərilir ki, Ullusunu onun qarĢısına
―Özünün böyükləri və ağsaqqalları, müĢavirləri öz nəsli, onun ölkəsini idarə edən caniĢinləri və
rəsiləri ilə birlikdə çıxmıĢdır‖ Bax: Ассиро-вавилонские источники по истории Урарту. ВДИ,
1951, с. 322.
Dostları ilə paylaş: |