Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
Quba rayonunun cənub-şərqində dağlıq və dağətəyi yerlərdə,
cənub-şərqdən Dəvəçi və cənub-qərbdən Qonaqkənd (köhnə
inzibati bölgüyə əsasən) rayonları ilə həmsərhəd zonada
məskunlaşmasını qeyd etmişdir (47, 27).
Dilin dialekt, ləhcə və şivələrə bölgüsü elmi prinsiplər
zəminində aparılır. Bu məsələ dialektologiyanın tədqiqat
dairəsindədir. Ayırma oxşar və fərqli dil hadisələrinin təyini
əsasında aparılır. Eyni zamanda müqayisə zamanı oxşarlığın
və fərqin təsadüfi olub-olmaması nəzərə alınmalıdır. «Müqa
yisə edilən oxşar dil hadisələrinin təsadüfi yaxud qeyri-
təsadüfı olmasının müəyyənləşdirilməsi zamanı müxtəlif
statistik-ehtimal və kəmiyyət meyarı
qanunları böyük
əhəmiyyət kəsb edir» (249, 158).
Məsələyə bu cür yanaşdıqda Azərbaycan tatlarının
dillərindəki oxşar və fərqli hadisələrin kifayət qədər
öyrənilmədiyi halda, onun ləhcələrə bölünməsinin şahidi
oluruq. Bizim fıkrimizcə, Azərbaycan tatlarının dilinin ləhcə
lərə bölgüsü əsasında coğrafi prinsipin durması qənaətinə
gəlmək olur. Çünki tat dilini ləhcələrə bölmüş müəlliflər,
əslində, ləhcə səviyyəsində kifayət qədər fərqin olub-
olmadığını açıqlamırlar. Məsələn, T.Əhmədov tat dilinin Quba
ləhcəsini şərti olaraq Rustov, Növdün, Şuduq, Çiçi, Zarqova,
İsnov və Talıblı şivələrinə bölmüşdür. Lakin müəllif qeyd
etdiyi kəndələrdə yaşayan tatların dillərində hansı şivə
fərqlərinin olmasına xüsusi diqqət yetirmir (47, 31).
Burada bir məsələni də diqqət mərkəzinə çəkmək yerinə
düşür. Tatların mənşəyi, tarixi, etnoqrafiyası, mədəniyyəti və
dilləri haqqında müxtəlif tədqiqatlar mövcuddur (35, 36, 59,
60, 73, 90, 153, 154, 177, 178, 181, 183, 188). Həmin
tədqiqatlarda Azərbaycan ərazisində yaşayan tatlar dini
mənsubiyyətlərinə görə aşağıdakı qruplara bölünür: 1) müsəl
man tatlar; 2) yəhudi tatlar; 3) xristian tatlar.
21
Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
Bu bölgü təkcə, Azərbaycan Respublikası deyil, başqa
ölkələrdə yaşayan tatlar üçün də səciyyəvidir. Dini baxımdan
üç müxtəlif qrupa bölünmədən asılı olmayaraq, tatlar eyni bir
dildə
-
tat
dilində
danışırlar.
Bununla
belə,
dini
mənsubiyyətinə görə fərqlənən qrupların dillərində oxşar
cəhətlərlə yanaşı, fərqli xüsusiyyətlər də az deyil. Məhz belə
fərqlər həmin qrupların dillərinin ayrı-ayrılıqda öyrənilməsini
zəruri etmişdir.
Zənnimizcə, tat dilinin bu bölgü üzrə tədqiqinə əsas
yaradan amillərdən biri də tədqiqatçıların eyni qrupa mənsub
dil daşıyıcılarının kompakt şəkildə yaşadıqları ərazilərdən
materiallar toplaması olmuşdur. Lakin bu cəhət müxtəlif
qrupların dillərinin ayrı-ayrılıqda tədqiqinin elmi dəyərini
azaltmır, əksinə, artırır. Çünki belə olduqda müqayisəli
tədqiqat aparmaq üçün daha əlverişli zəmin yaranır. Mövcud
araşdırmalar göstərir ki, bu qrupların daşıdıqları dil eynidir.
Belə olan halda, mövcud materiallar əsasında oxşar və fərqli
dil hadisələrini təyin etmək, bunların əsasında ləhcə və
şivələrə ayırmanı dəqiqləşdirmək daha düzgün olardı.
M.Hacıyev
yazır:
«Maraqlıdır
ki, bəzi
alimlər
Azərbaycan ərazisində işlənən və bir-birindən fərqlənən
müxtəlif tat dili ləhcə və şivələrini qəbul etmir, bunların
hamısını düzgün olmayaraq «Bakı tat dili» adı altında birləşdi
rir» (60, 30).
Şivənin
yaranması
(təşəkkülü)
dildə
baş
verən
dəyişikliklərdən irəli gəlir. Cəmiyyətdə yaşayan hər bir fərdin
özünəməxsus danışıq şivəsi var və bu başqalarının nitqindən
seçilir. Bu cəhət nitqin fərdiliyi ilə bağlıdır. İctimai həyat
şəraitinə görə fərdlər bir-biri ilə dil əlaqəsində olurlar və
onların nitqlərindəki fərqlər bu birlik üçün ümumi bir fonetik,
qrammatik və leksik sistemdə yekcins forma almış olur.
Bilavasitə, birbaşa dil əlaqələri bəzən ayrı-ayrı qrupların, kiçik
22
Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
ərazidə yaşayanların arasında olduğundan, onların dili ilə
başqa ərazilərdə yaşayanların dilləri arasında fərqlər üzə
çıxmış olur (330, 78). Azərbaycanda yaşayan Lahıc tatları ilə
Abşeron
ərazisində
yaşayan
tatlar
arasında
tat
dili
səviyyəsində dil əlaqələri yoxdur. Bu baxımdan Lahıc tatları
nın istifadə etdiyi tat dili ilə Abşeronda istifadə olunan tat dili
arasında fərqlər yaranmış olur. Eyni sözləri Quba, Şamaxı,
Xaçmaz, Xızı tatlarının dilləri haqqında da demək olar.
Beləliklə, bir-biri ilə birbaşa dil əlaqələrinin olmaması tatların
istifadə etdiyi dildə müxtəlif səviyyələrdə - fonetik, qramma
tik, leksik fərqlər özünü göstərir. Bu fərqlərin ləhcə və ya şivə
səviyyəsində olmasını dəqiq müəyyən etmək çətindir. Nəzərə
alsaq ki, şivə daha kiçik dil kollektivlərinin dilləri arasındakı
fərqlərdir, onda Lahıc, Quba və Abşeron tatlarının dilindəki
fərqlər ləhcə səviyyəsində qəbul edilə bilər. Belə olan halda
Quba, Dəvəçi, Xızı, Qonaqkənd, Şamaxı, Xaçmaz, Kilvar
tatlarının dillərinin hər birini tat dilinin ayrıca şivəsi və ya
ləhcəsi kimi qəbul etmək müəyyən mübahisələr doğurur. Bu
məsələnin elmi həlli linqvistikada ləhcə və şivəni bir-birindən
ayırmaq üçün istifadə olunan əlamətlər əsasında mümkündür.
Dialekt, ləhcə və şivələri bir-birindən ayırmaq, təbii ki,
fərqləndirmə meyarlarını tələb edir. Dialekt ərazi, sosial, peşə
ilə bağlı bir-biri ilə əlaqədə olan bütün dil daşıyıcıları ilə
müqayisədə istifadə olunan ümumxalq dilinin bir formasıdır
(330, 94). Ləhcə ümumi dil hadisələri ilə bağlı olan şivələr
qrupunu birləşdirən böyük dil kollektivinin dilidir. Şivə kiçik
ərazidə istifadə olunan ümumxalq danışıq dilinin fərqlənən
formasıdır (330, 79).
Dialektlərarası leksik fərqlərin müəyyən edilməsi üçün
bir sıra meyarlardan istifadə olunur. Təcrübədə üç əsas meyar
tətbiq olunur: 1) qarşılıqlı-ekvivalent dil faktlarının müxtəlif
şəkildə adlandırılması; yeni anlayışın, predmetin fərqli sözlərlə
23
Dostları ilə paylaş: |