Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
H ə si
-
«süd və undan bişirilən duru xörək». Əsasən,
Ağdam, Cəbrayıl, Çəmlərək, Füzuli, Gədəbəy şivələrində geniş
işlənir.
Tat
dilində
həsi//həsii
variantlarında
«əriştə»
mənasında qeydə alınmışdır.
P ö p u rso zu m
-
«dayandoldurum» (köhnə tüfəng növü;
sümbə ilə doldurulan ov tüfəngi). Tat dilinin Lahıc ləhcəsində
geniş işlənir. Məs: Hə inə tan şiniran pöpursozuma vəyift. «Elə
bunu eşitcək, dayandoldurumu göturdu». Tat dilində
pö
«dayan» +
pursozum «dolduram»
(soz - saxtən/ soxtan
«et
mək») felindəndir.
L əb g ərd ən
-
Bu söz Şamaxı şivəsində geniş işlənir. Tat
ləhcələrində
abgərdən//obgərdan
variantları məlumdur. Bu söz
mürəkkəb olmaqla,
ah oh
«su, maye» +
gər dan//gərdən
«boyun» sözlərinin birləşməsindən yaranmışdır.
X ırş
-
«ağuz» (təzəcə doğmuş heyvanın ilk südü).
İsmayıllı şivəsində geniş işlənir.
K u sb ə n d
-
«qoyun». Əsasən, Dərbənd dialektində qeydə
alınmışdır. Tat dilində bu söz müxtəlif fonetik variantlarda
{cısband/qusbənd)
i şlənir.
K ələsər
-
«işçi arı». Azərbaycan dilinin dialekt və
şivələrində
kələsər
sözü «işçi arı», «təzə əkilmiş tənək
(«qələmə»)» mənalarında işlənir.
Q ilində
-
İsmayıllı şivəsində «heyvanın boynuna
keçirilən dairəvi ağac» mənasında qeydə alınmışdır. Tat
ləhcələrində bu söz «boyunbağı, muncuq» mənalarını bildirir.
D əstəçin
-
«zədələnmədən dərilmiş meyvə»:
dəst
«əl» +
ə (ünsür) +
çin
«yığmaq» (<
çiran
«yığmaq» felindən). Eyni
mənada bir sıra Azərbaycan dili dialektlərində geniş işlənir.
Tat dilində
çin
qeyri-məhsuldar şəkilçi olub, yalnız bir
neçə sözdə qeydə alınmışdır:
sərçin
«bərbər»
{sər
«baş» +
çin<çiran
«vurmaq», «qırxmaq» felindən).
B ə h ə rx ır
-
Bakı dialektində «müvəqqəti olaraq bağ
39
Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
kirayələyən adam» mənasında qeydə alınmışdır. «Bəhərxır»
sözünün tərkibindəki
xır
komponenti tat mənşəli olub,
xiraıı
«almaq» felindəndir.
Bürüşdə -
«yaxşı bişmiş, bişib qızarmış (çörək)»
mənasında Bakı dialektində geniş işlənir.
Bürüşdə
«bişmiş» tat
dilində
biri.şlan biriştəıı hürüştan hürüşdən
fonetik
variantlarında işlənən «bişmək» mənalı sözün feli sifət for
masıdır.
Xarazan -
«kotana, arabaya qoşulan öküzlərin birinci
cütü» mənasında Borçalı şivəsində işlənir. Bu söz tat mənşəli
olub, iki tərkib hissəsindən ibarətdir:
xar//xər
«eşşək» +
zaıı zən
«vurmaq»;
-a -ə
bütün İran dillərində mürəkkəb
sözlərin tərkib hissələrini bir-birinə bağlayan sintaktik
vasitədir.
Dəsgirə -
«toxunma səbət, zənbil» mənasında bir sıra
dialektlərdə qeydə alınmışdır.
Dəst «əl» + gir
«tut»
(
«tutmaq» felindən) tərkib hissələrindən
ibarətdir.
Beləliklə, tat dilindən Azərbaycan dialekt və şivələrinə
keçən sözlərin təhlili göstərir ki, bu sözlər başlıca olaraq
gündəlik məişətə, təsərrüfat həyatına aid alınmalardır.
Azərbaycan dialektlərində işlənən bir sıra İran mənşəli
sözlərin arxaik leksik vahidlər kimi qorunmasında da tat
dilinin müəyyən təsiri olmuşdur. Vaxtilə Azərbaycan yazılı
abidələrində işlənən həmin alınmalar təkrar alınma nəticəsində
bir sıra şivələrdə öz işləkliyini mühafizə edə bilmişdir.
M.Hacıyev tat dilindən Bakı, Quba dialektlərinə keçmiş,
Azərbaycan şairlərindən M.Müşfiqin, Rəsul Rzanın əsərlərində
işlənmiş tat sözləri haqqında yazmışdır. O göstərir ki,
səyxaş
«sakitlik»,
bələgiin «ot adı», bürüşdə -
«yaxşı qızarmış, bişmiş
çörək»,
varə
«sap»,
qobi
«kiçik dərə»,
qoğıış
«koğus», «ağacın
içindəki ovuq»,
dalay
«mübahisə, dava, vuruş»,
diııo
«həlim,
40
Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
bişmiş düyü suyu»,
zəqto/ zəqqitıım
«çox acı»,
кәт
«az»;
«ələk»;
həri
«hə»;
кәтгә
«təzək», «qatı çirk», «sadır»;
когата, gilavar
«cənub küləyi» (
var
tat dilində «külək»
deməkdir);
odan
«su toplanan yer»; Azərbaycan ədəbi dilində
ovdan
variantı işlənir; goudan «tövlə»,
miirdəşür
«ölüyuyan»;
noqıılay
«yöndəmsiz»;
namələ
«heç olmasa»,
nimdaş
«köhnə,
geyilmiş»,
nohur
«su yığılan yer»,
oxar
«bıçaq itiləmək üçün
daş», parabizən
«qanadlarının üzərində qırmızı xallar olan
cücü»,
səlt/Zsət
«tamam»,
sərdəsi
«tələsik görülmüş iş»,
siəzi
«kisə, xaral»;
siyapur
«hayasız adam», «sözəbaxmayan»;
siiliimbə
«nərdivan»;
giiyozən
«oraq» (
giiyo
«ot»;
zən
«vurmaq»);
ton
«ocaq»,
müq.et:
azərb.
tonqal çang
«paslanma» (cirangə, çirang variantları da işlənir);
şirəpııs
«divarı ağartmaq üçün hazırlanan şirə»,
əskeş
«arabanın qolu»;
gəndərbənd
«araba ləvazimatı»;
soça
«balaca güyüm» (Bakı
dialektində);
bəqələ
«böyürtkən»;
bəndənə/ bəndəm
«dərz
bağlamaq üçün sarğı»; «bəndəm»
vəçə veçə heçə
«körpə arı»;
qal
«qoca kəl, camış»;
qart
«dəryaz itiləmək üçün daş»;
qənəptıım
«kətan toxumu»,
qəcələ
«sağsağan»;
irəkal
«şumlanmış yerdə əmələ gələn arx»;
rıkal
şəklində də işlənir;
irəsə/Zirsə/Zrasa
«ipə düzülmüş şey»;
miişkiir
«qışlaq»;
pilpirek
«kəpənək»;
sərəqət/ sərəqitə
«evin damı ilə divarının arası»;
siyapur
«hayasız»;
sirt
«təpə»;
sı lal
«tənbəl»;
tasma
«qabın
ağzına bağlanan dəri»;
çəspər
«sərhəd»; «yoldaş, dost» (Quba
dialektində).
Hiimra//hamra//hiimrə/həmrah
bundan başqa,
müəllif şair Mikayıl Müşfiqin dilində işlənmiş
tana
«sırğa»,
hənd
«koma»,
xırsız
«evsiz-eşiksiz»,
halə
«bəylik yatağının
üstünə salınan bəzəkli örtük»; şair Rəsul Rzanın dilində
sıpkar
«çalxala»;
pənə
«pul»;
pilənbəri
«bayram tonqalı»;
hənək
«oyun, zarafat»,
kiitmiıl
«kütləşmiş»,
ciyə
«kəndir»;
idmi
«bədsifət»;
köş
«evdə geyilən ayaqaltı»,
кар
«söhbət»,
kən ək
«bərk, sınmayan» sözlərinin işlənməsini qeyd etmiş və
41
Dostları ilə paylaş: |