Mehdi
Məmmədov həm romantik, həm də realist səpkili tamaşalara
quruluşlar verib. O, rejissor-pedaqoq kimi aktyorun rol-obraz üzərində analitik
təhlilini əsas, mühüm prinsip kimi götürürdü. Pauzaların psixoloji nöqtəsini
tamaşanın əsas akkordu ilə ustalıqla birləşdirirdi. Məzmun və forma vəhdətini
möhtəşəm monumentallıqda təcəssüm etdirirdi. Janr əlvanlığına xüsusi meyl edən
rejissor fəlsəfi dərinliyə meydan açır,
cəmiyyətin ictimai-sosial, mənəvi-əxlaqi
problemlərini qabarıq bədii-estetik ifadə vasitələri ilə verirdi.
Mehdi Məmmədov Akademik teatrda “On ikinci gecə” (Vilyam Şekspir),
“İblis” və “Xəyyam” (Hüseyn Cavid), “Dəli yığıncağı” (Cəlil Məmmədquluzadə),
“Canlı meyit” (Lev Tolstoy), “Yaşar” (Cəfər Cabbarlı), “Dağılan tifaq”
(Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev), “Müfəttiş (Nikolay Qoqol)”, “Əliqulu evlənir”
(Sabit Rəhman), “Alov” (Mehdi Hüseyn), Opera və Balet teatrın da “Toska”
(Cakomo Puççini), “Lakme” (Leo Delib), “Leyli və Məcnun”, “Koroğlu” (Üzeyir
bəy Hacıbəyov), Gəncə teatrında “Məşədi İbad” (Üzeyir bəy Hacıbəyov), “Nə
yardan doyur, nə əldən qoyur” (Lope de Veqa), “Vasvası xəstə” (Jan Batist
Molyer) kimi maraqlı tamaşaların quruluşçu rejissoru olub.
Tofıq Kazımov bir rejissor kimi ilk növbədə novator sənətkar idi. O, milli
teatr poetikamıza ciddi yeniliklər gətirdi. Səhnəni maksimum dərəcədə boşaltmaq
və bununla fəza (məkan) genişliyinə nail olmaqla dinamik sürət-ritm yaratdı.
Köhnəlmiş səhnə şərtiliklərini cəsarətlə sındırdı və ilk dəfə olaraq pərdəni öz
tamaşalarında obraz-rəmzə çevirdi. İmprovizələr etməyi çox xoşlayır, səhnə
tərtibatında “xəsisliyə” üstünlük verməklə əsas diqqəti aktyora yönəldirdi.
“Özgələşmə” effektinin milli formasını yaratmaq üçün epik teatrın ünsürlərindən
bəhrələnirdi.
Akademik teatrın yaradıcılıq nailiyyəti sayılan “Lənkəran xanının vəziri”
(Mirzə Fətəli Axundzadə), “Dəlilər” (Lope de Veqa), “Atayevlər ailəsində”, “Sən
həmişə mənimləsən”, “Unuda bilmirəm” (İlyas Əfəndiyev), “Şəhərin yay günləri”
(Anar), “Antoni və Kleopatra”, “Fırtına”, “Hamlet” (Vilyam Şekspir), “Aydın”
(Cəfər Cabbarlı), “Pəri cadu” (Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev), “Ölülər” (Mirzə
Cəlil Məmmədquluzadə), “Gözəllik və sevgi adası” (Aleksis Parnis), “Mariya
Tüdor” (Viktor Hüqo), “Karıxmış Sultan” (Taufıq əl Hakimi), “Qızıl” (Yucin
ONil), “Sənsiz” (Şıxəli Qurbanov) tamaşalarına quruluşu Tofıq Kazımov verib.
Bu gün teatrda Azər Paşa Nemət (Nemətov), Ağakişi Kazımov, Mərahim
Fərzəlibəyov,
Bəhram Osmanov, Mehriban Ələkbərzadə kimi məşhur və istedadlı
rejissorlar çalışırlar. Onların yaradıcılığı daha çox yenilik ruhu, üslub axtarışları,
dünya teatrının yaradıcı ənənələrindən bəhrələnmə xüsusiyyətləri və milliliyə
bağlılığı ilə seçilir. Azər Paşa Nemət keçən il “Hamlet” faciəsi üzərində işini
uğurla başa çatdırıb. Bu tamaşa milli teatr tariximizdə hadisə kimi dəyərləndirilib.
Təşəkkül tapdığı ilk illərdə milli teatrımızda səhnə tərtibatı müəyyən mənada
ikinci dərəcəli əhəmiyyət daşıyıb. Əsərin bütün hadisələri bəzən bircə “otaqda” baş
verib. Ancaq iyirminci illərdən başlayaraq Akademik teatrda səhnəqrafıya inkişaf
edib, böyük sənət uğurları qazanıb. Əzim Əzimzadə,
Rüstəm Mustafayev, Nüsrət
Fətullayev, Ismayıl Axundov, Bədurə Əfqanlı, Kazım Kazımzadə, Böyükağa
Mirzəzadə, Sadıq Şərifzadə, Əsgər Abbasov, Kamil Nəcəfzadə, Tahir Salahov,
Elçin Aslanov, Rasim Babayev,
Elçin Məmmədov, Solmaz Haqverdiyeva, Sənan
Qurbanov kimi istedadlı rəssamlar teatrın ən maraqlı tamaşalarının bədii tərtibatını
veriblər. Hazırda teatrın baş rəssamı Nazim Bəykişiyevdir. Tanınmış rəssamlardan
Tahir Tahirov, İsmayıl Məmmədov teatrın forma axtarışlarında səmərəli işlər
görürlər.
Ötən əsrin iyirminci illərinin ortalarına qədər teatrın tamaşalarında klassik
üçlükdən (tar, kaman, qaval) istifadə olunub. Bir qədər sonra kiçik ansambllar
yaranıb. Qırxıncı illərdən isə teatrda bitkin orkestr fəaliyyət göstərib. Azərbaycanın
tanınmış bəstəkarları Müslüm Maqomayev, Asəf Zeynallı, Əfrasiyab
Bədəlbəyli,
Niyazi, Qara Qarayev, Səid Rüstəmov, Soltan Hacıbəyov, Tofıq Quliyev, Cahangir
Cahangirov, Fikrət Əmirov, Zakir Bağırov, Süleyman Ələsgərov, Rauf Hacıyev,
Arif Məlikov,
Xəyyam Mirzəzadə, Vasif Adıgözəlov, Emin Sabitoğlu, Şəfıqə
Axundova, Polad Bülbüloğlu, Nazim Əliverdibəyov, Oqtay Kazımov, Ramiz
Mirişli, Aqşin Əlizadə, Fərəc Qarayev, Aydın Əzimov,
Səyavuş Kərimi, Eldar
Mansurov və başqaları teatrın tamaşalarına obrazlı musiqilər bəstələmişlər.
Hazırda teatrın musiqi hissə müdiri istedadlı bəstəkar Cavanşir Quliyevdir.
Teatr hələ müxtəlif truppalar şəklində fəaliyyət göstərdiyi vaxtlarda, 1906-cı
ildən başlayaraq daha müntəzəm şəkildə başqa ölkələrə qastrol səfərlərinə çıxıb.
Bu qastrolları əvvəllər Hüseyn Ərəblinski, Sidqi Ruhulla, Mirseyfəddin
Kirmanşahlı, Mustafa Mərdanov, Əhməd Qəmərli, Abbasmirzə Şərifzadə, Cəlil
Bağdadbəyov... kimi aktyorlar təşkil edirdilər. Onlar
müxtəlif truppalar şəklində
İranın Tehran, Rəşt, Təbriz, Ənzəli, Xoy... Orta Asiyanın Buxara, Mərv, Aşqabad,
Rusiyanın Orenburq, Hacıtərxan, Tatarıstanın Kazan şəhərlərində, Tiflisdə,
İrəvanda, Türkiyənin İstambul, Trabzon, Qars şəhərlərində qastrollarda olublar.
Akademik teatr bütöv truppa halında və zəngin repertuarla dəfələrlə Rusiyanın
Moskva, Sankt-Peterburq, Kazan, Ozbəkistanın Daşkənd, Türkmənistanın
Aşqabad, Gürcüstanın Tiflis, Almaniyanın Berlin, Türkiyənin Ankara, İstambul,
Qars, Ərzurum, Kayseri, Sivas, Bayburt, Başqırdıstanın
Ufa şəhərlərinə qastrol
səfərlərinə çıxıb.
* * *
Bakıda ilk teatr binasını Zeynalabdin Tağıyev 1883-cü ildə özünün taxıl
anbarı yerləşən binasının üstündə tikdirib. Həmin bina Bakı milyonçusunun,
tanınmış messeanatı şərəfinə “Tağıyev teatrı”, bəzən isə “Şəhər teatrı” adlanıb.
Akademik Milli Dram Teatrı ilin müxtəlif vaxtlarında, 1922-ci ilin 17 yanvarından
isə müntəzəm şəkildə həmin binada fəaliyyət göstərib. Teatr 1960-cı ilin yayından
Füzuli meydanında qərar tutan indiki binasında yerləşir.
1890-1920-ci illər arasında Azərbaycanın müxtəlif teatr dəstələri Bakıda
Musa Nağıyev teatrında, Mayılov qardaşlarının teatrında, Nikitin qardaşlarının
sirkində, Dənizçilər evində, İnsanpərvərlər klubunda, Haşımovun evində, “Forrer”
sirkində, “İsmailiyyə” binasında, Tağıyev pasajında, Lalayev pasajında (“Qran
vio” salonu) tamaşalar oynayıblar.
Bu gün Akademik teatrın repertuarında Sofoklun “Şah Edip”, Vilyam
Şekspirin “Kral Lir” və “Hamlet”, Çingiz Aytmatovun “Sokratı anma gecəsi”,
İlyas Əfəndiyevin “Hökmdar və qızı”, “Dəlilər və ağıllılar”, Bəxtiyar