Azərbaycan Texniki Universiteti “Avtomobil texnikası” kafedrası

Mühazirə 10. 

 

Yeyilmənin qanunauyğunluğu. Hidrodinamik yağlama nəzəriyyəsi 

Yeyümənin dəyişmə qanunauyğunluğu 

 

   Yeyilmə  gərginliyi  sürtünmənin  işindən  və  növündən  asılı  olaraq  dəyişir.  Ümumi  şəkildə 

yeyilmə gərginliyi aşağıdakı riyazi ifadə ilə (analitik) qiymətləndirilir: 

 

 

)

1

(

2

p

vl

k

cp

dS

dh

п

m









                                                       (2.2) 

 

burada: 

ds

 - sürtünən detalın xətti ölçülərinin dəyişməsi; 

l 

- sürtünmə yolu; 

c

 və 

m

- sürtünmə 

şəraitindən  asılı  olan  sabit  kəmiyyətlərdir; 

p

  -  səthlər  arasında  xüsusi  təzyiq; 

k 

-  yağ  qatları 

arasında  hidrodinamik  təzyiqin  dəyişməsini  təyin  edən  əmsal; 

v

  -  sürtünən  səthlərin  nisbi 

yerdəyişmə  sürəti;  μ  -  yağın  özlülüyü; 

c

l

  -  sürtünmə  səthinin  xətti  ölçüsü;  δ  -  sürtünən  səthlər 

arasındakı araboşluqdur. 

         Riyazi  ifadənin 

p

vl

k

п

2





  üzvü  yağ  qatları  vasitəsilə  bir  sürtünmə  səthindən  digərinə 

ötürülən sürtünmə işini göstərir. Quru sürtünmədə yağlama materialı olmadığı üçün 

m

cp

dS

dh



. 

olur. Bu halda quru sürtünmə şəraiti üçün yeyilmə şiddətinin tənliyi aşağıdakı şəkli alır: 

        Yəni, quru sürtünmədə yeyilmə şiddəti ancaq xüsusi təzyiqdən asılıdır. 

        Əgər sürtünən səthlər arasındakı yağ qatı onları tamamilə bir-birlərindən ayırırsa, onda 

         Buna görə yeyilmə gərginliyi də sıfıra yaxınlaşır. 

         İstismar prosesində detalların yeyilmə qanunauyğunluğu yürüşdən asılı olaraq şəkil ...  -

də göstərilmişdir. 

        Yeyilmənin dəyişmə qrafikindən görünür ki, yeyilmə prosesi avtomobilin yürüşünə görə 

təsadüfi xarakter daşıyır. Bundan başqa o, bir sıra xüsusiyyətlərə malikdir: 

1. Yeyilmə prosesi  fasiləsiz  gedən  prosesdir,  yəni,  zamanın  ən kiçik  dəyişmələrinə raüvafıq 

olaraq detalların yeyilməsi mövcuddur. 

2.  Yeyilmə prosesinin qrafiki monoton artan əyridir. 

3.    Hər  hansı  detal  üçün  yeyilmə  prosesinin  qrafiki  üç  xarakterik  dövrdən  ibarətdir:  a) 

uyuşma dövrü - 

1

l

, b) normal istismar (yeyilmələr) dövrü - 

2

l

, c) proqressiv yeyilmələr (qəzalar) 

dövrü - 

3

l

. 

 

---

25 

 

 

 

Şəkil... . Yeyilmə şiddətinin (

J

) yürüşdən (

l

) asılı olaraq dəyişməsi. 

 

    Qrafikdən  görünür  ki,  detalın  yeyilmə  dərəcəsi  OA  sahəsində  yüksəkdir  (uyuşma 

dövründə). Bu onunla izah edilir ki, I dövrdə sürtünmə səthləri bir-biri ilə öz çıxıntıları vasitəsilə 

görüşür və bütün yük bu çıxıntılar ilə bir səthdən digərinə ötürülür. Kontakt nöqtələrində xüsusi 

təzyiqin  həqiqi  qiyməti  normaya  nəzərən  yüz  dəfələrlə  artıq  olur.  Çıxıntılarda  xüsusi  təzyiqin 

artması  yağ  qatının  tamamilə  aradan  çıxmasına  səbəb  olur.  Nəticədə  yeyilmə  sürətlə  gedir 

(qrafikin OA hissəsi).  Sürtünən  səthlərin  çıxıntıları  yeyildikcə kontakt  sahələri böyüyür,  xüsusi 

təzyiqin qiyməti azalır və hissələr arasında nazik yağ təbəqəsi əmələ gəldiyindən normal işləmə 

rejimi  başlanır  (A  nöqtəsindən  sonra).  Uyuşma  dövründə  yeyilmənin  qiyməti  sürtünmə 

rejimindən,  yağlama  materialından  və  xüsusi  halda,  sürtünən  səthlərin  üzərinə  çəkilmiş 

antifriksion qatın keyfiyyətindən asılı olaraq dəyişir. 

    Detalların II dövrdə (AB sahəsi) yeyilməsi normal yeyilmələr dövrü adlanır. Bu dövr sabit 

yeyilmə gərginliyi ilə xarakterizə edilir. 

   Qrafikdən  görünür  ki, 

B

  nöqtəsindən  sonra  yeyilmə  tempi  artır.  Buna  səbəb  yağların 

keyfiyyətinin  aşağı  düşməsi  və  nəticədə  sürtünən  səthlər  arasındakı  araboşluğun  artmasıdır.  III 

dövrdə qəzalar baş verdiyi üçün ona bəzən qəza dövrü də deyilir. 

   Yeyilmənin,  yəni,  araboşluğun  maksimum  qiymətində  (

J

b

  ),  mexanizmin  f.i.ə.  aşağı 

düşdüyü  üçün 

J

b

-yə 

mexanizmin  maksimum  buraxıla  bilən  qiyməti  deyilir.  Aydındır  ki,  buna 

uyğun olaraq müxtəlif birləşmələr üçün buraxıla bilən araboşluq müxtəlif qiymətlərə malik olur. 

      Qrafikdən istifadə edərək detalın yeyilmə tempini 

(tgα) 

təyin edək: 

2

l

J

J

tg

u

b







(2.4) 

   burada:   - uyuşma dövrünün sonuna uyğun gələn yeyilmənin qiymətidir.

2

l

 - detalın normal 

istismar yürüşüdür.  

   Yeyilmə  qrafikindən istifadə  edərək  detalın  işləmə müddətini (yürüşünü) aşağıdakı kimi 

təyin edirlər: 



tg

J

J

l

l

l

l

u

b











1

2

1

 

1

l

 -  uyuşma dövrünə müvafiq nəqliyyat vasitəsinin yürüşüdür. 

    Maşın və mexanizmlərin ömür uzunluğuna təsir edən əsas  amillərdən biri onlarda istifadə 

edilən yağların keyfiyyətidir ki,  bununla detalların yeyilmə  şiddəti azalır.  Bunun üçün  sürtünən 

səthlər bir-birlərindən nazik yağ təbəqəsi ilə ayrılmalıdırlar. Yəni, detalların materialları arasında 

gedən xarici sürtünmə yağ molekulları arasında gedən daxili sürtünmə ilə əvəz edilməlidir. 

      Bütün  maşınlarda  nəzərdə  tutulan  yağlama  sistemlərinin  elmi  əsasını  hidrodinamik 

yağlama  nəzəriyyəsi  təşkil  edir.  Bu  nəzəriyyənin  əsası  rus  alimi  N.P.Petrov  tərəfmdən  1883-cü 

ildə qoyulmuşdur.  

---

26 

 

     Bu nəzəriyyəyə  görə  maşın və  mexanizmlərdə tam  mayeli  sürtünməni təmin etmək üçün 

aşağıdakı iki şərt ödənilməlidir: 

   1. Sürtünən səthlər arasındakı yağ qatının minimum qalınlığı aşağıdakı riyazi ifadə ilə təyin 

edilməlidir: 

p

v

k

h

k





min

 

burada: 

k

k

  - 

detalların  konstruktiv  ölçülərindən  asılı  olan  kəmiyyətdir;  μ  -  yağın  mütləq 

özlülüyü;

 v - 

sürtünmə səthlərinin nisbi yerdəyişmə sürəti; 

p - 

sürtünmə səthində xüsusi təzyiq. 

2.    Tam  mayeli  sürtünməni  təmin  etmək  üçün  detallar  arasındakı  minimum  yağ  qatının 

qalınlığı  sürtünən  səthlər  üzərindəki  çıxıntıların  hündürlüklərinin  cəmindən  ən  azı  1,5  dəfə  çox 

olmalıdır, yəni: