7
Mühazirə 3.
Texniki istismarın elmi və praktiki anlayışları, əsas məsələsi
Nəqliyyat vasitələrinin texniki istismarı (NV Tİ) – onların texniki vəziyyətinin dəyişmə
səbəblərini və qanunauyğunluqlarını öyrənir, nəqliyyat vasitələrinin istismar xüsusiyyətləri
göstəricilərinin ədədi qiymətlərini müəyyən edən texniki sənədlərin tələblərinə cavab verən
işləmə qabiliyyətini saxlamaq üçün (texniki qulluğun, təmirin və qorunmanın) metodlar və
vasitələr işləyib hazırlayır.
«Nəqliyyat vasitəlrinin texniki istismarı» bir elm kiminəqliyyat vasitələri parkının texniki
vəziyyətinin daha da səmərəli idarə edilməsinin yollarını və metodlarını müəyyən edir və bu
zaman aşağıdakı məqsədlər qoyulur:
-
nəqliyyat vasitələrinin istismar etibarlılığının verilmiş səviyyəsinin saxlanması və
konstruksiyasının
texniki
imkanlarının
tam
reallaşdırılması
ilə
daşımaların
müntəzəmliyinin və təhlükəsizliyinin təmin edilməsi;
-
maddi və əmək məsrəflərinin optimallaşdırılması;
-
hərəkət tərkibinin texniki vəziyyətinin personala və ətraf mühitə mənfi təsirinin
minimuma endirilməsi.
«Nəqliyyat vasitələrinin texniki istismarı» praktiki fəaliyyət sahəsi kimi texniki,
sosial, iqtisadi və təşkilati tədbirlər kompleksi olub maddi və əmək resurslarının rasional
istifadəsi və personalın normal əmək və məişət şəraitinin təmin edilməsi ilə nəqliyyat vasitələri
parkının texniki saz vəziyyətdə saxlanmasını təmin edir.
Nəqliyyat vasitələrinin xidmət müddətlərinin ildən ilə yüksəldilməsi onunla izah edilir
ki, onların konstruksiyaları təkmilləşdirilir, yüksək keyfiyyətli istismar materiallarından
istifadə edilir, istismar şəraiti (xüsusən yol şəraiti) yaxşılaşdırılırvə s. Onu da qeyd etmək
lazımdır ki, texniki istismarın yerinə yetirdiyi tədbirbr o halda müsbət nəticələr verir ki,
istehsal edibn nəqliyyat vasitələrinin, aqreqatların və ehtiyat hissələri nin keyfiyyətləri
yüksək olsun. Belə ki, sənaye işçiləri istismarçıları yüksək istismar keyfiyyətlərinə malik
olan hərəkət tərkibi ilə təmin etməlidirlər. Bu baxımdan keyfiyyətli texniki istismar
arasındakı əlaqəni aydınlaşdırmaq üçün nəqliyyat vasitələrinin istismar keyfiyyətləri ilə tanış
olaq.
8
Mühazirə 4.
Texniki istismarda əsas anlayışlar
«Nəqliyyat vasitələrinin texniki istismarı»nda bir çox texniki terminlər (işləmə qabiliyyəti,
texniki qulluq, imtina, təmir və s.) işlədilir. Bu fəndə nəzərdən keçirilən məsələlərin
öyrənilməsinə başlamazdan əvvəl həmin texniki anlayışlarla tanış olaq.
Nəqliyyat vasitəsi mürəkkəb sistem olub işləyən elementlərin- sistemin funksiyalarının
yerinə yetirilməsini təmin edən yığım vahidlərinin və detalların toplusudur. Nəqliyyat vasitəsinə
nəzərən sistemin elementləri aqreqatlar, qovşaqlar, mexanizmlər, sonunculara nəzərən isə-
detallardır.
İstismar prosesində nəqliyyat vasitəsi ətraf mühitlə, onun elementləri isə öz aralarında
qarşılıqlı təsirdə olur. Bu qarşılıqlı təsirdə detallar yüklənir. Buradan nəqliyyat vasitəsınin texniki
vəziyyətinin bilavasitə asılı olduğu obyektlər (avtomobil, aqreqat, mexanizm, sistem) üzrə
məlumatların vacibliyi aydındır.
Nəqliyyat vasitəsınin və ya onun elementinin texniki vəziyyəti - onun istismar prosesində
dəyişən, baxılan zaman anında ölçülmüş və kəmiyyətcə qiymətləndirilmiş istismar
xüsusiyyətlərinin toplusu ilə təyin olynan (xarakterizə olunan) vəziyyətdir. Nəqliyyat vasitəsınin
texniki imkanlarını qiymətləndirən parametrlərin texniki istismarın normalarına müvafiq gəlmə
dərəcəsi onun texniki vəziyyətini təyin edir.
Bu xüsusiyyətlər konstruktiv parametrlərin kəmiyyət göstəriciləri- cari qiymətləri ilə
xarakterizə olunur. Məsələn, detalların ölçüləri, onlar arasında araboşluqları və s. Bir çox aqreqat
və mexanizmləri tam və ya qismən sökmədən onların konstruktiv parametrlərinin bilavasitə
ölçülməsi imkanı məhduddur. Belə obyektlər üçün texniki vəziyyəti təyin etdikdə dolayı və ya
(xarici) diaqnostika parametrləri istifadə olunur. Bunlar konstruktiv parametrlərlə əlaqəlidir və
onlar haqqında bu və ya digər informasiyanı verir. Məsələn, mühərrikin texniki vəziyyəti
haqqında onun gücünün, mühərrik yağı sərfinin, kompressiyanın, karter yağında yeyilmə
məhsullarının miqdarının dəyişməsinə görə mühakimə yürütmək olar. Dolayı xarakterizə edən və
fiziki kəmiyyətlərlə (mm, V, A və s.) ölçülən ədədi göstəricilərdir.
Aşağıdakı parametrlər fərqləndirilir:
- obyektin əsas funksional xassələrini təyin edən işçi proseslərin çıxış parametrləri (məs.,
mühərrikin gücü, yanacaq sərfi və s.);
- müşayiət edən proseslərin parametrləri (qızma, titrəyiş, səs-küy və s.);
- detallar arasında və ayrı-ayrı aqreqatlar və mexanizmlər arasında əlaqələri müəyyən edən
həndəsi parametrlər (araboşluğu, lüft, pedalın gedişi və s.).
Nəqliyyat vasitəsınin iş prosesində onun texniki vəziyyətinin struktur parametrləri başlanğıc
qiymətlərdən həddi qiymətlərə qədər dəyişir, bu isə diaqnostika parametrinin müvafiq olaraq
başlanğıc qiymətlərdən həddi qiymətlərə qədər dəyişməsinə səbəb olur.
Məlumdur ki, hər hansı bir mexanizm (texniki qurğu) bir-birilə qarşılıqlı hərəkətdə olan
elementlərdən ibarətdir. Elementlərin arasındakı əlaqə müəyyən həndəsi kəmiyyətlərlə
qiymətləndirilir. Həndəsi kəmiyyətlər (araboşluqlar, yerdəyişmələr və s.) ümumi halda texniki
qurğunun, xüsusi halda isə onun hər bir elementinin normal işləmə qabiliyyətini xarakterizə edir.
Bu həndəsi kəmiyyətlərə texniki vəziyyətin parametrləri və yaxud sadəcə qurğunun struktur
parametrləri deyilir. Struktur parametrlər müvafiq fiziki kəmiyyətlərlə ölçülürlər.
Mürəkkəb konstruksiya kimi nəqliyyat vasitələri də bir-birinə nəzərən müəyyən texniki
şərtlər əsasında yerləşdirilmiş və qarşılıqlı əlaqədə olan elementlərdən ibarətdir ki, bu əlaqə də
struktur parametrlərlə qiymətləndirilir. İstismar zamanı aqreqat və mexanizmlərin struktur
parametrləri özlərinin nominal qiymətlərindən (Y
n
) buraxıla bilən sərhəd qiymətlərinə qədər (
b
Y
)
dəyişirlər. Struktur parametrlərin cari və nominal qiymətləri arasındakı fərq nəzərdən keçirilən
elementin işləmə keyfiyyətinin nominala görə dəyişməsini göstərir, yəni sazlıq dərəcəsini əks
etdirir. Struktur parametrin cari qiyməti ilə buraxılan sərhəd qiyməti arasındakı fərq isə həmin
elementin qalıq resursunu (ehtiyat xidmət müddətini) müəyyənləşdirir. Nəqliyyat vasitəsinin və