Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
30 
kənardan gətirilmə və bizə  zorla qəbul etdirilmə yad dildir; 2) hə min əsrlə rə qədər 
cənubda İrandilli, şima lda Dağıstandilli  əhali yaşayırdı və demə li, cənubda Təbriz, 
Gəncə,  Bərdə, Urmu, Marağa,Ərdəbil və b. şima lda  Ba kı,  Gəncə,  Bərdə, Şa ma xı, 
Şəmkir,  Şəki  və  b.  İrandilli  və  Dağ ıstandilli  xalqların  şəhərləridir;    ona  görə  də 
VIII-XIII  əsrlərdə  yaşamış  mütəfəkkir  Təbrizilə r,  Na xç ivanilə r,  Urməv ilər, 
Bərdə ilə r,Gəncəvilər,  Ordubadilər,  Beyləqanilər,  Şirvanilər,  cənubda  İrandilli, 
şimalda  Dağıstandillilər  idilər,  onların  türklərə  dəxli  yo xdur;  3)  göstərilən  əsrlərə 
qədərki  A zərbaycan  mədəniyyəti  də  İrandillilərə   və  Dağ ıstandillilə rə  a iddir;  o rta 
əsrlərdə  gəlmiş  və  guya  ulu  əcdadlarımızın  dillərin i  dəyişdirmiş    türklərin  bu 
mədəniyyətə  də xli  ola  b ilmə z.  Bütün  bunlar  erməni  tarixçilərin in  istəklərinə 
uyğundur.  Hələ  keçən  əsrin  60-cı  illərində  Musa  Kalankatlının  ―Alban  tarixi‖ 
əsərini  ruscaya  tərcüməsində  qeydlərində  K.  Patkanyan  yazmışdır  ki,  albanların 
tarixi taleyi hə mişə ermən ilə rlə  bağlı olmuşdur, çünki hə m orada (jən i Albaniyada), 
həm burada (yəni  Ermən istanda) ən qədimlərdən era mızın  328-ci  ilinə qədər eyni 
erməni hökmda rla rı ha kimiyyətdə idilər  (ba x: 23, s.  291,  294,  304).  Elə buna görə 
də  Kürdən  cənubdakı  Azərbaycan  torpağı  ermən i  əra zisi  sayılır,  a zərbaycanlılar 
orta  əsrlərdə  gəlmə  türk-tatar  köçərilə ri  hesab  olunur.  Ermənistanın  ərazisində 
qədim türklə rə mənsub çoxlu qoç heykə llərini ermən ilə r ö zlərinki sayırlar. Ha lbuki 
arxeoloq  S.  V.  Kiselyov  Altayda  er.  əv.  700-100-cü   illəri  əhatə  edən  Taqar 
arxeolo ji  mədəniyyətinə  mə xsus  abidələrin  qoç  heykə lli  mə za rla rdan  ibarət 
olduğunu yazmışdır. 
 
 
 
 
 
 
 
Buyurun,  hörmətli  o xucular,on  illər  boyu  bəzi  tarixçilərimizin  
yetişdirdikləri ―qərənfilləri‖ qəbul edin. 
 
 
 
 
Cəfəngiyata  qarşı  qoyduğumuz  konsepsiya  isə  qısaca  belədir:  Miladda 
qabaqkı  minilliklərdə Cənubi Azərbaycan ərazisində yaşamış kutilər, lu lubelər və 
kaslar  türk  mənşəli  etnoslar  idilər.  Onların  birbaşa  varisləri  miladdan  qabaq  I 
minilliyin  əvvəllərində  Manna  və  Maday  adları  ilə   tarix  səhnəsinə  çıxmış lar. 
Manna  və  Midiya  əra zilə rindən  mə lu m  o lan  toponimlərin  və  şə xs  adların ın 
əksəriyyətinin  türkcə  olması  mannaların  və  madayların  türkmənşəli  o lmalarına 
şübhə yeri qoymur. M idiya ərazisində iranlaşma prosesi yox,türkmənşəli Atropaten 
xalq ının  təşəkkülü  prosesi  getmişdir.  Miladdan  əvvəl    VIII-VII  əsrlərdə  şimaldan 
gəlmiş  kimmerlər,  skiflə r  (işquzlar)  və  sakla r  da  türkmənşəli  etnoslar  id ilər, 
Atropaten  və  Alban  xalq larının  fo rma laşmasında  onlar  da  rol  oynamışlar. 
Albaniyada əhali əsasən türkdilli, Dağıstandilli və q ismən  İrandilli idi. Mənbələrdə 
―alban‖  etnonimin in  iki  mənası  aydın  o lunmalıdır:  1)  Albaniyada  yaşamış  bütün 
əhalinin  ü mu miləşdirici  etnik  adı  kimi.  Belə  o lduqda  albanların  içərisində 
Qafqa zdilli və İrandilli tayfalar da vardı.2) Albaniyada yaşayan, çoxluq təşkil edən, 
elə buna görə də ölkəyə ―Alban‖ adı verən bir konkret tayfa.  Bu tayfa türkmənşəli 
idi, hə m də ço xsaylı olmaq et ibarilə aparıc ı rola ma lik idi. 
 
 
 
Albaniyanın  türk  tayfalarının  kimmerlər  və  saklarla  qaynayıb-qarışması 
nəticəsində alban xalq ı yaran mışdır.  Bu  xa lq ın  V-VII əsrlə rdə yazısı da türkcə  idi. 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
31 
XI-XII  əsrlə rdə  səlcuq  oğuzları  nə  cənubda,  nə  də  şima lda  heç  kimi 
türkləşdirməmişdir.  A zərbaycan  dili  gətirilmə  dil  deyil,  kökləri  ilə  qabaqkı 
minilliklərə  gedən dildir. Sə lcuq oğuzla rı A zərbaycanın hər iki hissəsində türklərin 
sayını artırmış və Azərbaycan dilində türk dillərinin oğuz qrupuna aid dillər üçün 
səciyyəvi xüsusiyyətləri ço xa lt mışdır. 
 
 
 
 
 
Aşağıda  bu  konsepsiyanın  müddəalarını  təsdiqləyən  faktlar  o xucuya 
təqdim ed iləcə kdir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
32 
 
II  Fəsil 
 
AZƏRBAYCAN ƏRAZİS İNDƏ ƏN QƏDİM ETNOS LAR 
 
  Azərbaycan ərazisində ən qədim etnoslar onun cənub hissəsində er.əv.III 
minillikdən mənbələrdə ad ları çə kilən kutilə r (ya xud qutilər) və lulubilərd ir.  
 
Kutilə r  e r.  əv.  XXIII  əsrdə  (  e r.əv.2202\2201-ci  ildən  2109-cu  ilədə k) 
Dəcla  və Fə rat çayları arası ə ra zidə  o  za man A kkad ad lanan ölkən i  zəbt et miş və 
hakimiyyətdə  olmuşlar  (  102,  110).Akkad  çarı  I  Sa lmanasarın  (  er.əv.XXIII  əsr) 
―  göydə  ulduzlar  qədər  miqdarı  bilin məyən  kutilər‖  ifadəsindən  (  101,  266) 
görünür ki, kutilər sayca böyük etnos idi.   
 
 
 
 
Yu xarıda I  fəsildə  kutilər,  lulubilər və kaslar haqqında  mövcud baxışların  
xü laləsindən aydın oldu ki, kutilərin etnik  mənsubiyyətinə dair bitkin fikir yo xdur. 
Yaln ız  Qəbələ  rayonunun  Nic  kəndində  və  Oğuz  qəsəbəsində  yaşayan 
Dağıstandilli  udinlərin  etnik  adı  o lan,”  udin”  etnonimi  ilə  ―  kuti‖  etnonimi 
arasında zahiri o xşarlığa görə  kutilərin  Qafqazdilli olması fikri yaran mışdır  (  102, 
206).  Er.əv.V əsrdə He rodat və I əsrdə Strabon Midiya ərazisində uti adlı tayfanın 
yaşadığını yazmışlar.  Ehtimal ed ilir  ki, eramızın əvvəllərində həmin kuti – utilərin 
bir h issəsi şimala  gəlmişdir və indiki udinlə r onla rın  nəsilləridir ( 44, 65). Kutilə rin 
sonrakı utilər olması fikrinin dü z və ya yanlış olduğunu söyləmək çətindir.  Lakin 
aşağıda  deyiləcəyi  kimi,  türk  utilərin  mö xcüd  olduğuna  görə  cənubda  kutiləri  və 
utiləri  Qa fqazd illi  saymağa  əsas yoxdur.  Fikrimizi  aydın laşdırmaq  üçün  biz  uti  – 
udin məsələsini qısaca nəzərdən keçirməliy ik. 
 
 
 
 
Qeyd edilməlid ir ki, Azə rbaycanın etnik tarixində ən  dolaşıq məsələlə rdən 
biri  də  Albaniyada  uti  adını  daşıyanların  etnik  mənsubiyyəti  məsələsidir.1944-cu 
ildə  İ.P.Pet ruşevski ortaya bir  fikir atdı:  Qəbələ  rayonunun Nic  kəndində yaşayan 
udinlər  qədim  a lbanların  qalığ ıdır  (154,  77).  Bu  fikrə  sonra  başqa  tədqiqatçılar  – 
S.T.Yeremyan  (  108,304),  Z.İ.Yampolski  (  189,  83),  Z.M.Bünyadov  (  76,  178), 
Q.A.Klimov  (  116,  96),  A.Q.Şanid ze  (  178,  8),  İ. H.Əliyev  (  51),  V.L.Qukasyan 
( 92), F.Mə mmədova (  129) tərəfdar o ldular, la kin heç bir a raşdırma aparılmadan. 
Əlbəttə,  Dağıstandilli  tayfaların  birinin  qalığ ıdır.La kin   söhbət  alban  etnosundan, 
yəni Alban dövlətini yaradanla rdan və etnik adı ―  alban‖ olan lardan gedirs ə,utilə rin 
albanlarla  eyniləşdirilməsi  qondarmad ır.  Heç   olmasa,  ona  görə  ki,  Strabon 
Atropatenada  ―  Midiya  dağları‖  adlanan  dağlıq  ərazidə  Xəzərin  cənub  qərbində 
alban  və  uti  tayfalarının  yanaşı  yaşadığını  qeyd  edir  (  Strabon.XI,  8,8).Bu  o 
demə kdir  ki,  a lban  və  uti  müstəqil  tayfala rın  adla rıdır.  Yu xarıda  adlarını 
çəkdiyimiz  müəlliflər  isə  udinləri  məh z  er.əv.IV  əsrdən  milad ın  VII  əsrinə  qədər 
dövləti,  Vəsrdən yazısı o lan Alban etnosunun qalığı sayırlar. Məsələn,1958-ci  ildə 
erməni  ta rixç isi  S.T.Yere myan  ya zmışdı  ki,  q ədim  alban  dili  udin  d ili  id i.(  108, 
327). İki  il sonra gürcü tarixçisi A.Q.Şanid ze göstərir  ki, erməni tarixi ənənəsində 

---