downloaded from KitabYurdu.az
11
işlədəcəyik.
Azərbaycan xalq ının mənşəyi proble minin araşdırılması prosesində
qarşiya çıxan əsas çətinlik-məh z qədim və erkən orta əsrlərə aid yerli mənbələrin
olmamasıdır. Bir tədqiqatçı araşdırd ığı problemə dair əsər yazır və bununla həmin
problemin hə llin i bit miş sayırsa. bu hə min tədqiqatçının proble mə dərindən bələd
olmadığın ı göstərir.Ona görə də müəllif xalqımızın mənşəyi problemini tam və
bitkin həllinə na il olduğunu söyləmə k iddiasında deyil. İctimai elmlər sahəsində
tədqiqat əsas etibarilə üç tərkib hissədən ibarət olur: materia lın toplan ması,
sistemləşdirilməsi və təfsiri, şərhi. Əsər müə llifin bu sahədə araşdırmala rın ın ilkin
yekunudur. Qaranlıq, düyünlü məsələlər ço xdur. Kitabı o xuduqda oxucunun
özündə də suallar ortaya çıxacaq və onların hamısın ın cavabını tap mayacaq.Lakin
müəllif əmindir ki, problemin bu səpkidə qoyuluşunun düzgünlüyünə oxucuda
şübhə yaranmayacaq. Elədirsə, onda müəllifin irəli sürdüyü konsepsiyanın gələcək
tədqiqatçılar üçün örnek olacagına a rxay ınlıq yaranır.
downloaded from KitabYurdu.az
12
I FƏSİL
AZƏRBAYCANLILARIN MƏNŞƏYİ HAQQINDA MÖVCUD
KONS EPSİYA
Hər b ir xa lqın təşəkkülü tarix boyu davam et miş aras ıkəsilməz etnik
prosesin nəticəsidir. Təbiətdə kimyəv i, fiziki və bio loji proseslərdə olduğu kimi,
cəmiyyətdə gedən etnik p roses də
müəəyən ko mponentləri qəbilələr,
tayfalar,xalq lar və millət lər , bir sözlə, etnoqrafiya e lmində qəbul edildiy i kimi,
etnoslardır.Konsolidasiya ( etnik mənsubiyyətcə qohum etnosların qaynayıb
qarışması prosesi) və assimilyasiya (etnik mənsubiyyətcə mü xtəlif etnosların
arasında gedən prosesdə onlardan birinin digərini d ilindən məhru m etməsi və
özünə qatması prosesi) prosesləri nəticəsində bir ad altında məlu m etnos müəyyən
tarixi mə rhələdən sonra tarix səhnəsindən çıxır, başqa adla bir etnos yerini tutur,
biri əriy ib gedir, d igəri hakim mövqeyə malik o lur. Müasir xalq lar bu proseslərin
əsasında yaranmışdır.Deməli, etnik proses ayrı-ayrı etnik ko mponentlərin-
etnosların hissələrin in əhəmiyyətli, zəruri dəyiş məsi,yeni etnik adda etnosların
yaranması p rosesidir. Belə də demək olar: hər b ir etnosun formalaşması etnik
özünüadlandıman ın yaranmasıdır; bu o deməkdir ki, tarix boyu bir etnik adla
mə lu m etnos etnik proses nəticəsində müəyyən mərhələ keçdikdən sonra başqa
etnik ada malik olur. Ona görə hər bir xalq ın mənşəyini aydınlaşdırmaq üçün, onun
təşəkkülünə gətirib çıxarmış və etnik p rosesin bütün mərhələ lərində iştirak iştirak
etmiş ko mponentləri müəyyən etmək lazımd ır. Başqa sözlə, xalq ımızın mənşəyini
araşdırmaq üçün Azərbaycan ərazisində tarix boyu məskun olmuş etnosların
adların ı və onların etnik mənsubiyyətlərini ü zə çıxarmaq gərəkdir. Bu işi tarixi
mənbələ r əsasında görmə k ola r. La kin tariximizin mü xtə lif dövrlərində etnik
prosesdə iştirak et miş etnoslar barədə yerli yazılı mənbələr yo xdur. Başqa dillərə
aid mənbələrdə ki mə lu matlar isə ço x a zd ır, səthidir, hə m də ço xmin illik tariximizin
bütün dövrlərin i eyni dərəcədə əhatə etmir. Azərbaycan xalq ının mənşəyi haqqında
tarixi həqiqətdən kənarda duran fikirlə rin yaran masın ın əsas səbəbi də budur.
Azərbaycan
tarixşünaslığında
mənşəyimiz
haqqında
mövcud
konsepsiyanın müddəaları qısaca aşağıdakı kimidir.
Əvvəlcə Cənubi Azərbaycan ərazisində yaşamış ulu əcdadlarımız barədə.
Cənubi A zərbaycan əra zisində və ona bit işik bölgə lərdə e r. əv. III minillikdən
başlayaraq kuti, lu lubi, subi, er. əv. II min illikdənkas (kaşşu) adlı tayfalar
yaşayırdılar. Bu tayfaların etnik-d il mənsubiyyətləri məlu m deyil. Avropa
tədqiqatçıları (Q. Hü zinq, E. Hersveld, R. Girşman, A. Ka mmenhuber, C.
Ka meron və b.) hesab edirlər ki, Ön Asiyada bir qədim dil a iləsi olmuşdur (ba x: 44,
65). Bu dil ailəsini şərti ola raq ―Kaspi‖ və ya ―Zaqro-Ela m‖ adlandırmaq olar (44,
downloaded from KitabYurdu.az
13
70). Kutilə r, lulubilər. Ela mlılar, kaslar, hürritlə r, sonra da mannalar və b. qədim
Şərq xalqları da həmin d illərdə danışan etnoslar idi; amma elamlılar mənşəcə
dravid dillərinə (Hindistanda bir dil ailəsi) mənsub bir dildə (103,11), hürrit lər isə
urartulular ilə birlikdə Qa fqaz d illə rinə qohum d ildə danışırdılar (132), İran
yaylasının qərb əyalətlərində Kaspi-dil qrupu adlanan tayfalar məskun idi. Bura
ela m, lulube ,kassit və kuti tayfaları da xil idi (43,68-69); lakin kutilə rin adları bə zi
mə lu m o lan qədim Şərq d illəri vasitəsilə izah olun muş (102, 109); Kuti d ili bə lkə
də Ela m-d il qrupuna yaxın id i (102, 109); Manna dili Ela m v ə ya Şərqi Qa fqaz
dillərinə ya xın id i ,(102, 206); a mma kas (asur mənbələrində kaşşu) dilin in Ela m
dili ilə qohumluğu sübut olunmayıb (103,87); lulube dili e la m d ilin ə (102,101),
kuti dili Qafqaz dillə rinə,ya xud hürrit dilinə ya xın idi (103,88); a mma İran
Azərbaycanı əra zisində asur mənbələ rindən mə lu m bəzi şəxs ad larının hürrit dilinə
mənsub olması şübhəlidir.(103,116);Urmiiya gölünün ətraf əra zisində kassi
etnosuna mənsub qruplar yaşayırdı (102,120); lu lubelər ela mlılara və kaslara
(kassitlərə) ya xın id i (101,265); hürritdilli tayfala r Mannada Urmiya gölü ətrafında
məskun id ilə r (102,226); lu lubelər hürrit lər deyildilər, ela mlılara qohum idilər
(102,101); kuti d ili e la m,kassit, lu lube və kaspiləri əhatə edən dil ailəsinə mənsub
idi (102,110); kutilə r dilcə Şima l Şərq i Qa fqaz qrupuna aiddir (103,88); kassitlər
elamlılarla qohum idilər (102,121), amma ―kassit panteonu (allahların adları-Q. Q.)
elamınkından tamamilə fərqlən ir‖ (102,134); kassitlər və kaspilər qohum tayfalar
idilər (103,87); kaspilər Kassit-Ela m dil q rupuna mənsub idi (102,138); ela m d ili
Qafqa z dillərinə yox, Dravid d illə rinə (Hindistan ərazisində yaşamış qədim yerli
əhalinin dili-Q. Q.)qohumdur (103,86,108); ―Kaspi dil qurupu‖ mövcud olub
(44,65), M idiya və Manna əra zisində yaşayanlar Ela m-Kaspi d il mənsubiyyətli id i;
er.əv. X-IX əsrlərə qədər gələcə k M idiyanın qərb və mə rkə zi əyalət ləri eynic insli,
yaxud yaxın qohumluğu olan kütlə idi; bu kütlə ya Kaspi, ya Elam-Kaspi, ya da
Zaqr adlandırıla bilən etnik kütlə idi (44,84); kaspilər kassitlərə qohum idilər
(44,79); elamlılar, kaspilər və lu lubelərin dili ―Kaspi‖ dilləri (44,72,85) idi.(Ədalət
naminə de mə k la zımdır ki, İ. H. Əliyev ehtima l ed ilən Kaspi dil ailəsinə Ura l-
Altay dillərini də da xil et miş, la kin bu fikri in kişaf etdirmə mişdir.-44, 85); lulubilər
elamlılara, axırıncılar isə kassitlərə yaxın id ilər (44, 81); Kaspi dil özəy i vardı,
sonra ondan elam, kassit və lulube dillə ri ayrılıb; Mid iya əra zisindəki kütlə Kaspi,
yaxud Zaqro-Ela m mənşəli idi (44, 91); M idiya əra zisində ela md illi etnik ünsür
təxminən üç min il ərzində izlənir (44, 97); Mannanın Urmiya ətrafı ə ra zisin in
əhalisi hürrit -lu lubidilli id i (44, 64); Urmiyaətrafı hövzələrin qərb və şimal
rayonlarında va xtaşırı hürrit əha lisi haqqında xəbər verilir (47,126); ola bilər
Urmiya ətrafı əyalətlə rdə kassit etnosunun hansısa qrupları yaşamışdır (47, 126);
Urmiya gölü rayonunda Zaqro-Elam qrupuna mənsub tayfalar-elamitlər, kutilər,
kassitlər və lu lubilə r məskun id i (131, 11); Yu xa rıda adları çəkilən tayfala rın
dillərini bir a ilədə birləşdirmə k üçün deyəsən əsas yoxdur (47, 126);son tədqiqatlar
kassit dili ilə ela m d ilin in qohumluğunu təsdiq et mir (47, 126); fərziyyə şəklində
Dostları ilə paylaş: |