Azərbaycan türkləRİNİN
Yüklə 1,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
downloaded from KitabYurdu.az 45 və daş-―həmrəy‖ (qardaş, yoldaş, sirdaş sözlərində olduğu kimi) sözlə rindəndir. Türkcə kandaş ―bir atadan olanlar‖ mənasındadır. Qeyd edilməlidir ki, kasların ş əxs adlarında taş, daş-“həmrəy‖ sözü geniş yer tutur: Nazimaruttaş (er. əv. XIV əsr), Maruttaş, Karain-taş, Kidin-Hutrutaş,Kikkiurtaş, Nambanidaş, Nattaş və b. (193). Bu ko mponent şəxs adlarında bəlkə də daş ―bərk‖, ―möhkəm‖ mənasındadır. Uyğur xaqanlığında Kinq-Daş xaqan (168,174), Orta Asiyada XII əsrdə türk qara- kitayların xanı Yeloy-Daş (1143-cü ildə ölmüşdür), səlcuq sultanı Məlikşahın (1072-1092) ə miri Arslan-Taş, Xarə zmdə XIII əsrdə Altuntaş (1017-1032), Azərbaycanın Bey ləqan bölgəsində XII əsrdə Altuntaş, XI əsrdə Səlcuq nəslindən Ər-Taş-Yabqu, həmin əsrdə oğuz bəylərindən Su-Taş,XVI əsrdə qazaxlardan xan Buydaş şəxs adları məlu mdur. Nizami Gəncəvi (―Yeddi gözəl‖,Bakı 1983. s. 140) Türktaz (əsli ehtimal ki Türktas) şəxs adın ı çəkir. K i k k i u r t a ş. Tü rkcə qök-―göy‖, ―səma‖ Kiur- ―a llah‖ (türklərdə Kuar ― ildırım allahı‖ adının fonetik forması) və taş sözlərindəndir. Qeyd edilməlid ir ki, elam d ilində də kik- ―göy‖ deməkdir (102,122). M a r u t t a ş. Marut və türkcə taş sözlərindəndir. Qeyd edilməlidir ki, Marut şəxs adı V əsrdə Albaniyada da mə lu mdur və 487-ci ildə alban kilsə yığıncağında iştirak edən bir nəfə rin ad ıdır. ―Marut‖ adı türkcə deyil, görünür, qədimdə Hindistanla sərhəddə yaşamış türk tayfaların ın qərbə gətird ikləri addır. Kaslarda və Albanlarda Marut şəxs adın ı qədim hindlərdə külə k a llahı Ma rut ilə ə laqələndirmə k o lar (102,134). A rxeo loji qazıntılar Mərkəzi Asiyanın və Orta Asiyanın Şimali Hindistanla er. əvvəl III minillikdən başlayaraq ticarət ə laqələri sa xladığ ını göstərmişdir (33,40). ―Marut‖ ko mponenti kassitlərdə iki Na zi-ma-rut-taş çar adında da əksini tap mışdır. Sanskrit dilində marut ib lis, şeytan dərəcəsini bild irən addır. Nazima ruttaş ş əxs adı şumerlərlə Nasi (Nazi) allahın ın adından, sanskritcə marut ―ib lis (şeytan) dərəcəsini bild irən ad‖ və qədim türkcə taş sözlərindən ibarətdir. U r z i q u r u m a ş. Kaslarda bir çarın adı (er. əv. II minilliy in ortaları). Şu mer d ilində urzi (A llaha) həqiqi pərəstiş edən‖, kuru ―xeyr verən‖ və meş ― igid‖ sözlərindən ibarətdir. Ad ―həqiqi pərəstişkar və xeyr verən kişi (igid)‖ mənasındadır. Quruluşca şumerlərdə Gilgameş şəxs adı ilə müqayisə olunur. H a r b a ş i p a k. Kaslarda bir çarın adı (er. əv. II minilliy in ortaları). Kaslarda Harbe allah ının adından və şumercə aş ―bir‖, pak, bak ―parıldamağa başlamaq‖, ―açılmaq‖ sözlərindən ibarət olub ―Harbe allah ının kö məyilə bir açılan‖ mənasını verir. K u d u r-E n l i l. Kasla rda bir çarın adı (er. əv. 1264-1256). A kkadca kudurri ―(mənim) payımdır‖ və şumercə Enlil (Allah ) adından ibarətdir. ―En lil (mən im) payımdır‖ mənasındadır. Ş a q a r a k t u-Ş u r i a ş. Kaslarda b ir çarın adı (er. əv. 1255-1243). Teofo r addır. Adın ―Şaqaraktu‖ hiss əsi şumercə şaq downloaded from KitabYurdu.az 46 ―xeyr gətirən‖, ara ―qul‖ və Utu (Günəş allahı) sözlərindən ibarət olub ―Utu (allahına)xeyir gətirən qulu‖ mənasındadır. Adın ikinci h issəsi kaslarda Şuriaş allah ının adından ibarətdir. Bütünlüklə ad ―Şuriaş allahın ın Utu allah ına xeyir gətirən qulu‖ mənasındadır. A b i r a t t a ş. Kaslarda bir çarın adı (er. əv. II minilliyin ortala rı). Bu adda ―t‖ s əsi akkad dilində ya zılışda qoşalaşdırılmışdır. Qədim türkcə amır, abır ―sakitlik‖, ―əmin-amanlıq‖ (166,I,59) və taş sözlərindəndir. K a r a i n t a ş. Kaslarda iki Karaindaş (yaxud Karaintaş) çar ad ı məlu mdur. I Karaindaş (er. əv. II minilliy in 40-cı illəri) və II Ka raintaş. İ. Əliyev (44,78) bu adı e la m d ilind ə Kuri, kassitcə Kari allah ının adı ilə bağlamışdır. Türkcə karu, monqolca xaru ―əziz‖, ―sevimli‖, ini ―kiçik qardaş‖ və taş, daş sözlərindəndir. Quru luşca skiflə rdə Xa rasin adı ilə müqayisə olunur. İbn Xordadbeh (IX əsr) Təbəristanın və Gilanın hakimin in Cin- Cilan Xorasan adlandığını yazır (1,16). Xorasan (fars dilind ə ―şərq‖, ―gündoğan‖) toponimi ilə ə laqəsi olmayan bu ş əxs adı xoru və türkcə əsən-―sağla m‖, ―gü mrah‖ sözlərindən ibarətdir. K u r i q a l z u. Kassitlərdə mü xtə lif va xtla rda yaşamış iki ça rın adı (er. əv. II minillik). Teofor addır. Ad ―Kuri‖ və ―qalzu‖ hissələrindən ibarətdir. Birinci h issə güman ki, lulubelərdə və kaslarda Kiu r a llah ının adından (ba x: kasalarda Kikkiurtaş adına), ya da şume rcə k uru ―xeyr verən‖ sözündən ibarətdir. Kasların çar şəxs adlarında qəbilə allahının ad ı, həm də ―hakim‖ mənasını verirdi, çünki, qəbilə başçısı həm baş kahin, həm də qəbilə allahına bərabər şəxsiyyət sayılırd ı. Lu lubelərdə və kaslarda Kiur allahı, qədim türklərdə Kuar allah ı ilə müqayisə olunur. Adın “qalzu‖ hissəsi şumercə galzu ―müdrik o lmaq‖ (gal ―böyük‖, ―ulu‖ və zu ―bilik‖ sözlərindən – bax: 103,78) mənasındadır. Bütünlükdə bu şəxs adı ya ―Kiur (allahı) müdrikdir‖, ya da ―xey ir verən müdrik‖ deməkdir. Şumer d ilinə mənsub qal-―böyük‖ sözü hələ er. əv. III minillikdə Akkad çarların ın adlarında vardı. Məsələn, çar Nerqal və onun arvadının adı Ereşkiqal və b. Lakin bu söz ilk dəfə məhz şumerlərdə Ninqal a llah ad ından əksini tap mışdı. Ona görə şumerlərin şəhərdövlətlərində er. əv. III min illikdə A kurqal, Utu xeqal və b. çarlar olmuşdur. Şu mercə qal-“böyük‖, ―başçı‖ sözü ilə qədim türkcə kal- ―qoca‖, ―hörmətli‖ (bax: 100,410) sözü arasında da həm zahiri, həm də semantik yaxınlıq nəzərə çarp ır. T i p t a k z i. Kslarda bir çarın adı (er. əv. II minilliy in ortaları). Şumercə dib ―tutan‖, ―saxlayan‖, ta ―k‖ ―Allahın qərarıilə‖, zi “rəh mli‖, yaxud zi (g) ―həqiqi‖ sözlərindən ibarət teofor addır. Ad təxminən ―Rəh mli (yaxud həqiqi) allah ın tutduğu, saxladığı‖ mənasındadır. Adın ―tip‖ h issəsinin oğuzların şəcərəsində Dib-Yavku, IX əsrdə Azərbaycan Sacilər dövlətinin banisi, əslən türk Əbu Sac Divdad (879-cu ildə ölmüşdür) və XV əardə qızılbaşlarda bir bəyin adı olan Div-So ltan Ru mlu şə xs adlarındakı “dib”, “div” sözü ilə zahiri o xşarlığı diqqəti cəlb edir. Kasların allahlarının ad ları məlu mdur, Şukamuna, Şimaliya, Kaşşu, Harbe, Şixu , Sax (yaxud Şuriaş), Qidar, Dur, Kamu lda, İmmiriya, Mirizir və b. (102,130- Yüklə 1,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|