Azərbaycan xalçaları cild 8, № 25, 2018
"Türk komandanları" adlı Qarabağ xalçası
AMEA Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin "Etnoqrafiya" fondunda qorunan "Türk komandanları" adlı Qarabağ xalçası 1918-1920-ci
illərə aid unikal eksponatlardandır. Ölçüsü 190x140 sm-dir. Azərbaycan xalçalarının Qarabağ qrupuna aid süjetli xalçaların nadir
nümunəsi olan xalça Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətinin dəvəti ilə gələn türk ordusuna minnətdarlıq əlaməti olaraq 1916-cı
ildə çəkilmiş bir fotoşəkil əsasında toxunmuşdur. Xalçanın haşiyələrindən birinə fars dilində yazılmış şeir toxunmuşdur (şeirin
xalça üzərinə yazılmasında texniki qüsurlara yol verildiyindən mətn tam oxunmur):
"Zəmanə içrə... mövcud edib səni yaradan,
Ənvərin adı ilə düşmənin qəlbi parçalanır,
Mərdliklə əlinə parlayan qılıncını alıb ildırım kimi vurub.
Tək canıyla bağırıb nərildəyir: Allahu Əkbər
Mərdliklə hücum edir düşmənə, salır onların canına titrətmə
Böyük bir meydanda at çapdırır, qırıb düşmənin başın töküb meydana".
Digər haşiyədə isə Qarabağın məşhur "nəlbəkigül"ü toxunmuşdur. Fotoşəkil olduğu kimi xalçanın əsas mərkəzi hissəsinə
həkk olunmuşdur. Xalçanın üzərindəki mətnə əsasən fotoşəkildəkiiərin şəxsiyyətini təyin etmək mümkün olur. Bunlar "Cənabi
möhtərəm Ənvər bəy əfəndi", "Cənab Şevkət Paşa həzrətləri", "Cənab Yusif izzətdin", "Sultan Məhəmməd Rəşidxan Xamiz
həzrətləridir.
36
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti -100
Milli Azərbaycan
Tarixi Muzeyində
Azərbaycan
D em okratik
Respublikasına aid
eksponatlar
Səbuhi Əhmədov
A M E A M illi Azərbaycan Tarixi M uzeyinin Elmi ekspozisiya
və sərgilərin təşkili şöbəsinin müdiri, tarix üzrə fəlsəfə doktoru
E-mail: chokan28@yahoo.com
Açar sözlər: Azərbaycan Demokratik Respublikası, Qafqaz islanı Ordusu,
Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi, tarixi eksponatlar, muzey fondları
Azərbaycan tarixinin müxtəlif mərhəiələrinə aid
materialların mühafizə olunduğu Milli Azərbaycan
Tarixi Muzeyində xalqımızın dövlətçilik tarixində xüsusi
yeri olan Azərbaycan Demokratik Respublikası dövrünə
(28 may 1918 - 28 aprel 1920-ci illər) aid unikal
eksponatlar qorunmaqdadır.
37
1.
Milli Azərbaycan Tarixi
Muzeyinin daimi
ekspozisiyasında
"Azərbaycan Demokratik
Respublikası" bölməsi
2.
Cəfərqulu xan
Naxçıvanskiyə məxsus
şahin ovu əlcəyi
3.
Türk süvari zabitinin
atının yəhərinin gümüş
bəzəkləri
Azərbaycan Demokratik Respublikasına
aid kolleksiyanın tarixindən
M uzeydə toplanmış ADR-ə aid kolleksi
yanın tarixi yeni yazılmaqdadır. Belə ki, hələ
1918-ci ilin dekabrında Bakı şəhərində açıl
mış Azərbaycanın ilk m uzeyi olan "İstiqlal"
m uzeyində Cüm huriyyətə dair m aterialların
toplanm asına başlanılmışdır. Azərbaycanın
Sovet Rusiyası qoşunları tərəfindən işğalı
və Cüm huriyyətin süqutundan sonra bütün
sahələrdə olduğu kimi, m uzey sahəsində
də dəyişikliklər baş vermişdi. "İstiqlal" m u
zeyi ləğv edilmiş, 1920-ci il oktyabrın 25-
də Azərbaycan SSR Dövlət Muzeyi təşkil
olunm uşdu. M uzeyin direktorları M əmməd
Məlikov, İsmayıl Şeyxzadənin rəhbərliyi ilə
çalışan vətənpərvər və fədakar əm əkdaşlar
tariximizin müxtəlif vaxtlarma, o cüm lədən
"m üsavat dövrü" adlandırılan 1918-1920-ci
illər dövrünə aid materialları qorum ağa ça
lışırdılar. Azərbaycanın görkəmli arxeoloqu
və etnoqrafı D avud Şərifov m uzeyin direk
toru olduğu m üddətdə (1923-1928-ci illər)
Azərbaycanın dövlətçilik tarixinə aid ekspo
natların sayı artırılmışdır. Lakin yalançı it
tiham lar əsasında D.Şərifovun repressiyaya
m əruz qalm asından sonra və 1928-1932-ci
illərdə S. M anutsyan, 1932-1934-cü illərdə
A.M elkumyanm M uzey direktoru işlədikləri
dövrdə Azərbaycan SSR Dövlət M uzeyinin
apardığı elmi araşdırm aların istiqamətində
və m uzey sahəsində dönüş baş verm işdir (1,
s.75-79). "M üsavat dövrü"nə aid m ateriallar
toplanaraq M oskvadakı İnqilab M uzeyinə göndərilmiş, əvəzinə Azərbaycan xal
qına qarşı soyqırım törətmiş S.Şaumyan, D.Korqanyan və başqa bu kimi "inqilab
çıların" həyat və faəliyyətinə dair eksponatlar toplanm ağa başlanmışdır.
Milli Azərbaycan Tarixi M uzeyində 1918-1920-ci illər Azərbaycan Dem okra
tik Respublikasına aid m aterialların toplanm ası yalnız Azərbaycan müstəqilliyini
qazanandan sonra m üm kün olm uşdur. 2006-2008-ci illərdə m uzeydə əsaslı təmir-
bərpa işləri aparılan zam an m uzeyin direktoru, akadem ik Nailə Vəlixanlının
rəhbərliyi ilə fəaliyyət göstərən tədqiqat qrupu ADR-ə aid onlarla unikal material
aşkar etmiş, onların tarixini m üəyyənləşdirmişdir.
Respublikada ilk dəfə olaraq 2007-ci ildə m uzeyin daimi ekspozisiyasında
"Azərbaycan Demokratik Respublikası" adlı bölmə açılmışdır. 2008-ci ildə ADR-
in 90 illiyinə həsr olunan yubiley tədbirləri keçirilən zam an bölməni minlərlə ta
maşaçı ziyarət etmişdir.
M uzey əməkdaşları, həmçinin ADR tarixinin tərkib hissəsi olan Qafqaz İslam
O rdusunun, sözün əsl m ənasında, istiqlal yürüşünə (1918-ci il, iyun - sentyabr)
həsr olunm uş eksponatları axtarır, elmi dövriyyəyə daxil edirdilər. 2008-ci ilin
sentyabrında Bakının erməni-bolşevik qüvvələrindən azad edilməsinin 90 illiyi
münasibətilə respublikada ilk dəfə olaraq m uzeydə "Qafqaz İslam O rdusu - 90"
adlı sərgi keçirilmişdir. Muzeyi ziyarət edənlərin böyük marağına səbəb olmuş
sərgidə nüm ayiş olunan materiallar daim i ekspozisiyanın müvafiq bölməsinə da
xil edilmişdir.
Milli Azərbaycan Tarixi M uzeyinin daim i ekspozisiyasında ADR-ə aid böl-
38
m ənin olması istər kütləvi informasiya vasitələrinin, istərsə də ölkə
vətəndaşları və xarici qonaqların diqqətini cəlb edirdi. M uzey əm ək
daşlarının apardığı təbliğat xarakterli işlər nəticəsində ADR və Qafqaz
İslam O rdusu tarixinə aid yeni-yeni m ateriallar əhalidən satın alınmış
və ya vətəndaşlar tərəfindən m uzeyə hədiyyə olunm uşdur. Nəticədə
eksponatların sayı tədricən artm ağa başlamışdır.
2013-cü ildə m uzeydə "Qafqaz İslam O rdusunun İstiqlal yürüşü"
adlı sərgi keçirilmiş, burada əsas diqqət yeni əldə olunm uş eksponatla
rın sərgilənməsinə yönəldilmişdir. Açılış m ərasim ində Azərbaycan Res
publikası və Türkiyə Respublikasının yüksək vəzifəli şəxsləri, o cüm lədən
Azərbaycan Milli Məclisi və Türkiyə Böyük Millət Məclisi üzvləri də iştirak
etmişdi.
2015-ci ildə Milli Azərbaycan Tarixi M uzeyinin ADR-lə bağlı kolleksiya
sında iki əlam ətdar hadisə baş vermişdir. Belə ki, 28 m ay - Respublika Günü
ərəfəsində Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Administrasiyası tərəfindən
xüsusi əhəmiyyət kəsb edən sənəd - 1920-ci ildə Əlim ərdan bəy Topçubaşovun
Paris sülh konfransında təqdim etdiyi İstiqlal Bəyannaməsinin əsli təntənəli
şəkildə m uzeyə hədiyyə edilmişdir. H əm in ildə m uzeyin daimi ekspozisiya
sının ADR-ə aid bölm əsində əsaslı reekspozisiya işləri aparılmışdır. Son dövr
tarixi araşdırm aların nəticələrini əks etdirən ekspozisiyada əvvəlki eksponat
larla bərabər, yüzlərlə yeni eksponat tamaşaçılara təqdim edilmişdir.
H al-hazırda Milli A zərbaycan Tarixi Muzeyi tərəfindən Azərbaycan De
m okratik Respublikasına aid ekspontalarm toplanması, daimi ekspozisiya
da və m ütəm adi olaraq keçirilən sərgilərdə onların nüm ayiş etdirilməsi işi
davam etdirilir.
Azərbaycan Demokratik Respublikasının yaradılması
və dövlət quruculuğuna dair eksponatlar
Milli Azərbaycan Tarixi M uzeyində Azərbaycan Demokratik Respublika
sına aid eksponatlar sırasında kağız üzərində A zərbaycan (ərəb alifbası ilə) və
fransız dilində yazılmış İstiqlal Bəyannaməsi (Əhdnamə) xüsusi əhəmiyyət kəsb
edir. "Azərbaycan C üm huriyyətinin elani-istiqlal bəyannam əsi" başlıqlı mətn
əslində "Ə hdnam ə" adlandırılan "İstiqlal Bəyannaməsi"nin 1920-ci ildə xüsusi
informasiya məqsədilə tərtib olunm uş variantını əks etdirir.
M uzeyin Sənədli m ənbələr fondunda ADR-ə aid yuxarıda göstərilən İstiq
lal Bəyannaməsindən başqa 155 eksponat m ühafizə edilir. Onların sırasında
görkəmli dövlət və ictimai xadimlər M əhəm m əd Əmin Rəsulzadə, Əlim ərdan
bəy Topçubaşov, Nəsib bəy Yusifbəyli, Əli bəy H üseynzadə, H əsən bəy Ağa
yev, Abbas Ataməlibəyov, Əhm əd bəy Pepinov, Cavad bəy Məlikyeqanov, Xu-
dadat bəy Məlikaslanov, M əm m ədyusif Cəfərov, Yevsey Gindes, N ərim an bəy
Nərimanbəyli,
Mirzəbala
M əmm ədzadə,
M əm m ədhəsən
Hacmski,
Bəhram
Axun
dov, M əhəmm əd M əhərrəmov, M əhəm m əd
Rəhimli, M ehdi bəy Hacmskiyə, həmçinin
dövlət və hərbi xadimlər Səməd bəy M ehman-
darov, Əli ağa Şıxlinski, Əmir Kazım Mirzə
Qacar,
İbrahim ağa Usubov, İbrahim ağa
Vəkilova, dövlət və m ədəniyyət xadimləri Üze
yir bəy Hacıbəyli, Ceyhun bəy Hacıbəyli, ilk
qadın rəssam Qeysər Kaşıyevaya aid material
lar m ühüm tarixi əhəmiyyət kəsb edir. Fondda
həmçinin Azərbaycanın müxtəlif dövlət qu
rum larının fəaliyyətini əks etdirən fotoşəkillər
və tarixi eksponatlar m övcuddur. Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyəti vətəndaşının xarici pas-
39
•
•
portu, bədii tərtibatı rəssam
Əzim Əzimzadə tərəfindən ve
rilmiş İstiqlal Bəyannaməsi, Par
lam entdə bitərəflər qrupunun
bəyannaməsi, Azərbaycan Cüm
huriyyətinin Paris Sülh Konfran
sında iştirak etmiş nüm ayəndə
heyətinin
zərfi
və
xidməti
sənədləri, Bakı Dövlət Univer
sitetinin təşkili ilə əlaqədar ya
radılan komissiyanın sənədləri,
"Azərbaycan" qəzetinin ayrı-ayrı
nüsxələri, 1919-1920-ci illərdə ta
maşaya qoyulm uş "Şah İsmayıl"
operası, "O olmasın, bu olsun"
tamaşası, "Arşın mal alan" ope-
rettasının proqram və afişaları
ADR-in dövlət, iqtisadi, hərbi,
m ədəni
quruculuq
sahəsində
həyata
keçirdiyi
tədbirləri
təsəvvür etməyə im kan verir.
M uzeyin Köməkçi Tarixi Fənn
Materialları fondunda ADR-ə aid
28 eksponat qorunur. O nların sı
rasında Azərbaycan Parlamenti
nin 1918-ci il dekabrın 7-də baş
tutm uş açılış mərasim inə həsr
olunm uş xatirə jetonu, Parla
m entin sədri Ə lim ərdan bəy
Topçubaşovun deputat döş ni
şanı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Fondda həmçinin Bakı Dövlət
Universiteti, Azərbaycan Dövlət
Teatr Cəmiyyəti, İstiqlal M uze
yinin 1919-cu ilə aid m öhürləri
mühafizə edilir.
Fondun kolleksiyasına da
xil olan ADR-in pul əskinasları,
eləcə də lotereya biletləri, uduşlu
istiqrazlar respublikada həyata
keçirilən maliyyə siyasətini əyani
olaraq nüm ayiş etdirir.
Milli Azərbaycan Tarixi M u
zeyinin Etnoqrafiya fondunda qo
runan həm in dövrün bir neçə eks
ponatı sırasında Azərbaycanın
ayrılmaz tərkib hissəsi olan Nax
çıvanın erm əni-daşnak qoşun
larından m üdafiəsində xüsusi
xidm ətləri olan Cəfərqulu xan
Naxçıvanskiyə məxsus şahin ovu
əlcəyi m araq doğurur.
Milli Azərbaycan Tarixi Mu
zeyinin Silahlar və bayraqlar fon
dunda ADR-ə aid 14 eksponat sı
rasında 1952-ci ildə 28 may günü
40
-’Fb1
Teff.
eı.
A c -e « j
^
< J j ! ,j« A s > r ijC
^ y ° J
3
.İ^ A>-
1 9
........ t.
Ä3EPBÄH PÄH CKIH rOCyflAPpTBfHJiW Ä BAHKTı
.......
ı
........'.............
H p o u ıy 3rtn .ıarnu m b npedznoutneA io ceıo
j
S İ ^ . tfÇ : ° j y } *
<3*t>-
u cnucam ı
> əm r/
cyMMi/ co oueına
№ 2 4
P 7T
(•“* esA* _y. J
Het(1> n pM 3 H S e T C H at> & 0TB M T 6flbK blM l> n*k T BM BM İB n flC B T K flH O R 0 0 A H fl S U f lt H H
ərəfəsində M əhəmm əd Əmin Rəsulzadənin m ühacirətdə olduğu dövrdə əl ilə
tikdirdiyi, onun vəfatından sonra m ühacir Gülmirzə Bağır tərəfindən qorunm uş
və 1990-cı illərdə Azərbaycana gətirilmiş Azərbaycan Respublikasının dövlət bay
rağı xüsusi m araq kəsb edir.
Fondun eksponatları sırasında m ühacirətdən vətənə qayıdan başqa tarixi
əşya da qorunur. Bu Azərbaycan və Dağıstanın görkəmli ictimai xadimi, Zaqaf
qaziya Seyminin üzvü İbrahim bəy İsa bəy oğlu Heydərova məxsus Azərbaycan
xəncəridir. Azərbaycanın Sovet Rusiyası tərəfindən işğalından sonra vətəni tərk
edən İbrahim bəyin xəncəri onun hazırda Türkiyədə yaşayan qohum u Mina Tan-
sel tərəfindən m uzeyə hədiyyə olunub.
Milli Azərbaycan Tarixi M uzeyinin Hədiyyələr və xatirə əşyaları fondunda
ADR-ə aid 14 əşya sırasında C üm huriyyət Hökum ətinin üzvləri Səməd bəy Meh-
mandarova, N ərim an bəy Nərimanbəyliyə, Cavad bəy Məlikyeqanova, Mehdi
bəy Hacınskiyə, general Əliağa Şıxlinskiyə aid eksponatlarla bərabər, hökum ətin
Avropaya təhsil almağa göndərdiyi tələbələrin bəzilərinə aid m ateriallar da m a
raq doğurur.
Muzeyin Xüsusi fondunda 1918-1920-ci illər Azərbaycan ordusunun yaradıl
m asında xüsusi rolu olm uş general İbrahim ağa U subovun milli Azərbaycan kişi
geyiminin qazırları (vəznələri) qorunur.
Milli Azərbaycan Tarixi M uzeyinin İncəsənət fondunda m üasir Azərbaycan
rəssamları tərəfindən ADR m övzusunda çəkilmiş beş rəsm əsəri saxlanılm aqda
dır.
Qafqaz İslam Ordusuna aid eksponatlar
1918-ci il iyunun 4-də Azərbaycan Demokratik Respublikası ilə Osmanlı im-
peratorluğu arasında imzalanmış m üqaviləyə əsasən, Türkiyə yenicə yaradılan
respublikaya hərbi kömək göstərməyi öz boynuna götürdü. Osmanlı dövlətinin
görkəmli sərkərdələrindən olan N uru Paşanın kom andanlığı ilə Azərbaycana
gəlmiş türk qoşunları burada azərbaycanlı sərkərdə Əli ağa Şıxlinskinin başçı
lıq etdiyi Azərbaycan hərbi hissələri ilə birləşdirildi və beləliklə Qafqaz İslam
O rdusunun əsası qoyuldu. İlk günlər orduda azərbaycanlıların sayı o qədər də
çox deyildi, lakin Azərbaycan hökum ətinin gördüyü tədbirlər nəticəsində çağı-
rışçılarm sayı artırdı. Osmanlı dövlətinin Hərbi naziri Ənvər Paşa Əlimərdan bəy
Topçubaşovla görüşündə demişdi: «Mənə m əlum dur ki, çağırışla böyük çətinlik
olmayıb, adam lar həvəslə gəlirlər. Belə də olmalıdır. Qafqaz müsəlm anları əsgəri
1-3.ADR-in pul əskinasları
4. Azərbaycan Dövlət
Bankının çeki
5. ADR-in poçt
markalarından biri
41
mükəlləfiyyətə cəlb olunmamışlar. Onlar əsgəri tələbkarlıqla tanış
deyillər. Ancaq görünür ki, əsgəri ru h hələ də qalır. Bu isə zəruri
şərtdir» (2, s. 160). Beləliklə, yaradılan Qafqaz İslam O rdusu bolşevik-
daşnak zülm ünün qarşısının alınması üçün xalqın etibarlı sipərinə
çevrildi. Q ardaş azərbaycanlı və türk (osmanlı) döyüşçüləri düşm ənə
qarşı çiyin-çiyinə vuruşm uş, qələbələr qazanmışdılar. Azərbaycanın
taleyində əhəmiyyətli rol oynamış Qafqaz İslam O rdusu ilə bağlı Mil
li Azərbaycan Tarixi M uzeyində mühafizə edilən tarixi əşyaları şərti
olaraq üç qrupa bölm ək olar:
1. Təltif nişanları (Köməkçi Tarixi Fənn Materialları fondu);
2. Silahlar və silah hissələri (Silahlar və bayraqlar fondu);
3. Etnoqrafik materiallar (Etnoqrafiya fondu).
Köməkçi Tarixi Fənn M aterialları fondunda qorunan Osmanlı im-
peratorluğunun "4-cü dərəcəli Məcidiyyə" ordeni və iki ədəd Hərbi
Madalya" ("Hərbi medal") unikal m ateriallardandır (3, s.563).
Bolşevik-erməni, sonra isə ingilis-erməni qoşunlarına qarşı
vuruşan Qafqaz İslam O rdusunun zabit və əsgərlərinin
rəşadəti yüksək qiymətləndirilmiş, onların bir çoxu orden
və m edallarla təltif edilmişdir. Türkiyə hərbi arxivlərində
qorunan sənədlər təltif olunanların adlarını m üəyyən
etməyə im kan vermişdir. Azərbaycanın o dövrdə öz təltif
nişanları olm adığından Qafqaz İslam O rdusu tərkibində vu
ruşan azərbaycanlı hərbçilər də Osmanlı dövlətinin orden və
medalları ilə təltif edilirdi. 1918-ci il sentyabrın 3-də imzalanmış
təltif siyahısında göstərilir ki, 18 azərbaycanlı zabitdən 5 nəfəri
«Məcidiyyə Nişanı»na, 13 nəfəri isə «Hərbi Medal»a layiq gö
rülm üşdür. M əlum dur ki, Bakının azad edilm əsindən sonra
da (15 sentyabr 1918-ci il) Qafqaz İslam O rdusu zabitlərinin böyük
bir qrupu orden və m edallarla təltif edilm işdir (2, s. 160).
Silahlar və bayraqlar fondunda qorunan Qafqaz İslam O rdusu
nu n silahlarını iki qrupa bölmək olar. Birinci qrupa "Qurd qapısı'
yaxınlığında aparılmış qazıntılar nəticəsində aşkar olunan silah
lar aiddir. M əlum dur ki, burada 02-05.08.1918 tarixlərində və 14-
15.09.1918 tarixlərində ağır döyüşlər getmişdir. Bu döyüşlər Qafqaz
İslam O rdusu hərbi hissələrinin qələbəsi ilə nəticələnmişdi.
Təbii ki, "Qurd qapısı" yaxınlığında aşkar olunan silahların
təkcə hissələri qalmışdır. H əm in silah hissələri də paslan
mış haldadır. Bu silahlar arasında iki ədəd tüfəng patronunun
gilizləri, top m ərm isinin partladıcısı, top m ərm isinin qəlpəsi və
nisbətən yaxşı vəziyyətdə qalmış süvari üzəngisi vardır.
İkinci qrupu təşkil edən silahlar 1918-ci ilin sonunda Osmanlı hərbi
hissələrindən verilmiş və Azərbaycan O rdusu döyüşçüləri tərəfindən
istifadə olunm uşdur. H əm in silahlar 1920-ci ildə sovet hərbi hissələri
tərəfindən m üsadirə olunm uş və 1924-cü ildə Azərbaycan Tarixi
M uzeyinə təhvil verilmişdir. Bu silahlara Rusiya, İngiltərə və Os
42
manlı istehsalı olan tüfənglər, süngülər, Azərbaycan soyuq silahı olan şaşka və
xəncərlər, Osmanlı süvari qılıncı, Rusiya, İngiltərə və Osmanlı istehsalı olan ta
pançalar, Osmanlı istehsalı olan m ərm ilər aiddir. Hələ XX əsrin 30-cu illərində
muzeyə tanınm ış şərqşünas alim Yevgeni Paxomov tərəfindən Osmanlı bayrağı
nın u d u ğ u hədiyyə olunm uşdur. Ehtimal ki, bayraq u d u ğ u Qafqaz İslam O rdu
sunun hissələrindən birinə aiddir.
Fondda Qafqaz İslam O rdusunun türk zabitinə məxsus olmuş ipək yaylıq sax
lanılır. Dördkünc ipək parça üzərində türk əsgərlərinin şəkilləri, bayraq təsviri
və ərəb yazıları yazılıb: "Evladi-şühəda məa ülüvvi izzə. Ləin şaşaaha alə sirri-
keys-didar (şəhid övladları uca şərəflə birlikdədir. Vallah onların parlaqlığı ya
rın (ilahi) idrak sirrinin də üzərindədir)".
Etnoqrafiya fondunda saxlanılan yeddi eksponat sırasında Qafqaz İslam
O rdusunun əsgərlərindən birinə aid dua böyük m araq kəsb edir. Kağızdan
kustar üsulla (bəlkə də əsgərin özü tərəfindən) düzəldilm iş dua ensiz və uzu n
du r (uzunluğu 180 sm). Kağız lülə şəklində bükülür və bükülm üş vəziyyətdə
daşınırdı. Kağız üzərində göy m ürəkkəblə yazılmış dualar, həmçinin göy və
qırmızı mürəkkəblə çəkilmiş dəyirm i rəm zlər vardır. Nisbətən yaxşı vəziyyətdə
qalmış kağızın (onun təkcə küncləri tökülür və ayrı-ayrı parçaların yapışdırıldı
ğı yerlər ayrılır) üzərindəki dualar oxunaqlıdır (dua üzərindəki yazılar t.ü.f.d.
Həbibə Əliyeva tərəfindən oxunub). Kağızın yuxarı hissəsində «Allahdan başqa
Allah yoxdur, M uhəm m əd onun Rasuludur», daha sonra «Lənət olsun şeytana,
Allah ilə olaq. Rəhman və Rəhim olan Allahın adı ilə» cümlələri yazılmışdır. Daha
sonra «Allahdan qüdrətli və əzəmətli kimsə yoxdur» cümləsi yazılmışdır. Bun
lardan sonra «Qurani-Kərim»in «Bəqərə» surəsinin 255-ci ayəsi yazılıb. Kağızın
orta hissəsində yuxarıda yazılanlar təkrarlanır və əlavə olaraq yazılıb: «Allahdan
başqa Allah yoxdur, O qüdrətlidir, O böyükdür, O ucadır, O əzəmətlidir, O yara
dandır». Kağızın aşağı hissəsində «Qurani-Kərim»dən ayələr yazılıb. Daha sonra
əbcəd rəqəmləri ilə dualar göstərilib, «Allahdan başqa Allah yoxdur, M uhəm m əd
onun Rasuludur» sözləri yazılıb. Nəhayət, kağızın alt hissəsində, hicri tarixi ilə
«1330-cu il» (1914-cü il) və «Malik H anəhm əd Əziz Əfnadai» sözləri yazılıb. Ehti
mal ki, bu dua sahibinin adıdır.
Etnoqrafiya fondunda qorunan "Türk kom andanları" adlı Qarabağ xalçası
1918-1920-ci illərə aid unikal eksponatlardandır. Ölçüsü 190x140 sm-dir. Azər
baycan xalçalarının Qarabağ qrupuna aid süjetli xalçaların nadir nüm unəsi olan
xalça Azərbaycan Cüm huriyyəti hökum ətinin dəvəti ilə gələn türk ordusuna
m innətdarlıq əlaməti olaraq 1916-cı ildə çəkilmiş bir fotoşəkil əsasında toxun
m uşdur. Xalçanın haşiyələrindən birinə fars dilində yazılmış şeir toxunm uşdur
(şeirin xalça üzərinə yazılmasında texniki qüsurlara yol verildiyindən m ətn tam
oxunmur):
1. Azərbaycanlı zabitin
"Naqan" tipli revolveri
2. Osmanlı dövlətinin 4-cü
dərəcəli «Məcidiyyə
Nişanı»
3. Osmanlı dövlətinin "Hərbi
Madalya" sı
4. Azərbaycan Parlamentinin
1918-ci il dekabrın
7-də keçirilmiş açılış
mərasiminə həsr olunmuş
xatirə jetonu
5. Bakı Dövlət Univer
sitetinin möhürü
6. Azərbaycan Dövlət Teatr
Cəmiyyətinin möhürü
7. "istiqlal" Muzeyinin
möhürü (fraqment)
43
<■
"Zəmanə içrə... mövcud edib səni yaradan,
Ənvərin adı ilə düşmənin qəlbi parçalanır,
Mərdliklə əlinə parlayan qılıncını alıb ildırım kimi vurub.
Tək canıyla bağırıb nərildəyir: Allahu Əkbər
Mərdliklə hücum edir düşmənə, salır onların canına titrətmə
Böyük bir meydanda at çapdırır, qırıb düşmənin başın töküb meydana".
Digər haşiyədə isə Qarabağın m əşhur "nəlbəkigül’u toxunm uşdur. Fotoşəkil ol
duğu kimi xalçanın əsas mərkəzi hissəsinə həkk olunm uşdur. Xalçanın üzərindəki
mətnə əsasən fotoşəkildəkilərin şəxsiyyətini təyin etmək m üm kün olur. Bunlar
"Cənabi m öhtərəm Ənvər bəy əfəndi", "Cənab Şevkət Paşa həzrətləri , Cənab
Yusif İzzətdin", "Sultan M əhəmməd Rəşidxan Xamiz həzrətləri"dir.
D övrün hadisələrini əks etdirən digər xalça "Balama qurban" adı ilə m əlum dur.
Qarabağda, Şuşada toxunm uş yun xalça (ölçüsü 190x115 sm) üzərində üç kişi
təsvir olunm uşdur. O nlardan biri Əhməd şah, digər ikisi türk komandanlarıdır.
Xalçada kiril əlifbası ilə "Balama qurban olum" yazılmışdır.
Qafqaz islam Ordusunun
türk əsgərlərindən birinə-
aid dua və dua qabı
Azərbaycanlı zabitin
"Məuzer" tipli tapançası
2
.
1.
44
Beləliklə, Milli Azərbaycan Tarixi M uzeyində Azərbaycan Demokratik Res
publikası ilə bağlı toplanm ış m ateriallar 1918-1920-ci illərdə Cüm huriyyətin
keçdiyi yolu, əldə olunm uş nəticələri əyani olaraq əks etdirir. M aterialların elek
tron pasportlaşdırılm ası onların elmi dövriyyəyə daxil edilməsini, tədqiqatçılar
tərəfindən istifadə olunm asını asanlaşdırır. Eksponatların bir qisminin daimi eks
pozisiyada, həmçinin m ütəm adi olaraq keçirilən sərgilərdə nüm ayiş etdirilməsi
geniş ictimaiyyətə tariximizin bu şərəfli səhifəsini təqdim etməklə bərabər əyani
təbliğat xarakteri daşıyır və 1918-1920-ci illərə aid yeni-yeni eksponatların toplan
masının gələcəkdə də davam etdirilməsinə üm id verir.
M ənbələr:
1. Бахшиева А. Из истории музейного дела в Азербайджане (по материалам
Музея Истории Азербайджана). Баку: 2005.
2. Süleymanov M. Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan. Bakı: 1999.
3. Əhmədov S. Azərbaycan Tarixi Muzeyində mühafizə edilən Qafqaz İslam Ordu
suna aid əşyalar // Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Qafqaz İslam Ordusu. 2-ci
nəşr. Bakı: 2013, s.563 - 568.
Sabuhi Ahmedov
PhD. in history
Exhibits on history o f the Azerbaijan
Democratic Republic in the National
Museum o f History o f Azerbaijan
Keywords: Azerbaijan Democratic Republic,
Caucasian Islamic army, National Museum o f
History o f Azerbaijan, historical exhibits,
funds o f the museum
Summary
The National Museum of History of Azer
baijan possesses a collection of the exhibits re
flecting history of the Azerbaijan Democratic
Republic of 1918-1920 thanks to the long-term
efforts of its staff. The article briefly describes
the history of the collection. It also tells about
the most unique exhibits stored in various funds,
as well as demonstrated in the permanent exhi
bition of the Museum.
Сабухи Ахмедов
доктор философии по истории
Экспонаты по истории Азербайджанской
Демократической Республики
в Национальном музее истории Азербайджана
Ключевые слова: Азербайджанская Демократи
ческая Республика, Кавказская Исламская армия,
Национальный Музей истории Азербайджана,
исторические экспонаты, фонды музея
Резюме
Многолетними усилиями сотрудников Националь
ного музея истории Азербайджана собрана коллекция
экспонатов, отражающих историю Азербайджанской
Демократической Республики (1918-1920 гг.).
В представленной вниманию читателей статье
кратко рассказывается об истории создания коллек
ции, а также о наиболее уникальных экспонатах, хра
нящихся в различных фондах и демонстрируемых в
постоянной экспозиции музея.
45
Dostları ilə paylaş: |