Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının sənədləri Quba. Aprel-May 1918-ci IL
Yüklə 4,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
9 Qeyd etmək lazımdır ki, bəylərbəyi vəzifəsinin irsi olmadığına baxmayaraq, faktiki olaraq bu vəzifəyə kübar feodal tayfalarının yaxın çevrəsindən olan azərbaycanlılar təyin edilirdilər. Məsələn, Təbrizin və bütün Cənubi Azərbaycanın hökmdarları Pornaklar nəslinə aid idilər (Pirbudaq xan, Şahbəndə xan, II Pirbudaq xan, Rüstəm xan və digərləri). Qarabağın bəylərbəyi qismində Gəncəyə adətən Qacarlar nəslinin eyni köklü nümayəndələri təyin edilirdi (Ziyad oğlu Qacar, Məhəmməd Qulu xan Qacar). Şirvanın bəylərbəyi Keyxosrov özünün demək olar ki, müstəqil fəaliyyəti ilə seçilirdi. Rusiyanın İrandakı diplomatik nümayəndəsi (1717 – 1719-cu illər) A.P.Volınski artıq həmin dövrdə Şirvanı İrandan fərqləndirərək göstərirdi ki, “Şirvan hakimləri... şah xəzinəsinə özlərinin istədikləri qədər (...) göndərirlər”. (17) Təxminən həmin illərdə Muğanda da “şah hakimiyyəti tanınmırdı”. (18) Bütün bunlar özlüyündə Azərbaycan torpaqlarının İran dövlətindən ayrılması prosesinin “müqəddiməsi” kimi qiymətləndirilə bilərdi. XVII əsrin sonlarından başlayaraq İsfahanda mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsi ilə yanaşı həddən artıq güclü iqtisadi tənəzzül keçirən İran dövlətinin “ucqarlarla əlaqələrinin itirilməsi” isə bu prosesi gücləndirən amillərdən biri idi. (19) Artıq XVIII əsrin əvvəllərində mərkəzi əvvəlcə Xudatda, sonra isə Qubada olan Quba xanlığının yaranması faktı deyilənlərin daha bir təsdiqidir. * * * Quba xanlığının sözün həqiqi mənasında əsasını Hüseyn Əli xan qoymuşdur (1722-1758-ci illər), Quba xanlarının əcdadı isə Dağıstanın tanınmış Qaytaq usmilərinin (hökmdarlarının) nəslindən olan I Hüseyn he- sab edilir. Qaytaq tayfalarının iki qolu arasında qanlı ixtilaf zamanı sağ qalmış və sonradan İsfahana köçmüş I Hüseyn burada tanınmış Qacar nəslindən olan zəngin zadəganın qızı ilə evlənmiş və bu nikahdan oğlu Əhməd – Quba xanlığının gələcək məşhur hökmdarı Fətəli xanın babası doğulmuşdur. I Hüseyn igidliyinə və alicənablığına görə səfəvi Süleyman Şah tərəfindən Qubada və Salyanda xan təyin edilmişdir. I Hüseyn Qubaya gəldikdən sonra Xudatda qala tikdirmiş, bağlar saldırmış, Xudatı özünün iqamətgahı etmiş və bu vilayəti 1680 – 1689-cu illərdə idarə etmişdir. I Hüseynin, habelə onun oğullarının və nəvələrinin 1718-ci ilədək (Sultan Əhməd Xan öldürülənədək) olan hakimiyyət dövrü əsasən Quba hökmdarlarının öz irsi mülklərini – Başlı şəhərini qaytarmaq məqsədilə Qaytaq usmiləri ilə apardıqları müharibələrlə yadda qalmışdır. Həmçinin belə bir rəvayət mövcuddur ki, I Hüseyn İsfahanda olarkən şiəliyi qəbul etmişdir ki, bu da onun bütün gələcək nəsli (həmçinin şiə) ilə Qaytaq usmiləri – ənənəvi sünnilər arasında çəkişmələrə səbəb olmuşdur. (20) Bu müharibələr, bir qayda olaraq gah bu, gah digər tərəfin qələbəsi ilə bitsə də, nəticədə Əhməd xan (I Hüseynin oğlu) və Sul- 1918-ci il Quba hadisələri – Azərbaycanın müsəlman əhalisinin kütləvi qırğını planlarının tərkib hissəsi kimi Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə 10 tan Əhməd (I Hüseynin nəvəsi) öldürülmüş, Sultan Əhmədin azyaşlı oğlu Hüseyn Əli isə qohumları tərəfindən xilas edilərək, Axtıya aparılmışdır. 1718 - 1822-ci illərdə Qubada hakimiyyət Şirvanın Şamaxı şəhərini ələ keçirmiş iki feodal – Qazıqumıklı Surxay xan ilə Müşkürlü Molla Hacı Davud arasında bölüşdürülmüşdür. Bu vaxt İran da təlatümlü günlərini yaşayırdı. 1721-ci ildə Mahmud xanın başçılığı ilə üsyan qaldıran əfqan-gilzay tayfaları 1722-ci ildə Hüseyn şahı devirməyə müvəffəq oldular. Lakin İranın əfqanlara tabe olmayan üç şimal əyaləti – Gilan, Mazandaran və Cənubi Azərbaycan Hüseynin oğlunu, Azərbaycan şəhəri Ərdəbildə oturmuş II Təhmasibi şah elan etdilər. XVII əsrin sonunda – XVIII əsrin əvvəlində Azərbaycan torpaqları artıq Rusiya dövlətinin diqqət mərkəzinə düşdü. Belə ki, I Pyotrun çarlıq etdiyi dövrdə əhəmiyyətli dərəcədə güclənmiş Rusiyanın Qafqazın cənub ərazilərində, xüsusilə də Azərbaycanda bol olan xammal mənbələrinə ehtiyacı var idi. Xəzər sahilinin ələ keçirilməsi, Qafqaza, daha sonra isə Orta Asiyaya doğru irəliləmək yolunda əhəmiyyətli addım kimi Rusiya imperato- runun əsas strateji məqsədi olur. 1722-ci ilin yazında I Pyotr böyük qoşunla Həştərxana doğru yürüş etdi, 1723-cü il yayın əvvəlində rus qoşunları Dərbəndi tutdu, 17 iyulda isə rus hərbi gəmiləri Bakı buxtasına daxil oldular. 1723-cü ilin sentyabrında II Şah Təhmasib Rusiya ilə müqavilə bağladı və bu müqaviləyə əsasən əfqanlara qarşı mübarizədə ona vəd olunan yardıma görə Dərbənddən Astrabada qədər, yarımmüstəqil Quba xanlığının ərazilərinin də daxil olduğu, Xəzərin sahilyanı torpaqlarını Rusiyaya güzəştə getdi. Həmin vaxt Qubanı (Şirvanın tərkibində) ələ keçirmiş Surxay xan və Hacı Davud isə öz üzərilərində 1723-cü ildə İran ilə müharibəyə başlayan Sultan Türkiyəsinin hakimiyyətini tanıdılar. Xəzəryanı ərazilərdə Rusiya dövlətinin uğurlarından narahat olan Osmanlı imperiyası öz qoşunlarını Cənubi Qafqaz ərazilərinə göndərdi və 1724-cü ildə İrəvanı, sonra isə Həmədan şəhərini ələ keçirdi. 1724-cü ilin 23 aprelində Türkiyə ilə Rusiya arasında Konstantinopol müqaviləsi bağlandı. Bu müqaviləyə əsasən Türkiyə Xəzəryanı torpaqları Rusiyanın ərazisi kimi tanıdı, Rusiya isə Türkiyənin qərbi İranı işğal etməsinə öz razılığını verdi. 1725-ci ilin avqustunda türklər Gəncəni, sonra Təbrizi, payızda isə Ərdəbili və Qəzvini tutdular. 1727-ci ildə Türkiyə İsfahanda taxtı ələ keçirmiş Əşrəf ilə müqavilə bağladı. Bu müqaviləyə əsasən Türkiyə yalnız Rusiya ilə bağladığı Konstantinopol müqaviləsində nəzərdə tutulmuş bütün torpaqlara deyil, həm də Zəncan, Qəzvin, Sultaniyyə, Təbriz və hətta Xuzistana sahib oldu. Beləliklə, Rusiyanın himayəsi altında qalan Quba xanlığının da daxil olduğu Xəzəryanı torpaqlar istisna olmaqla, Azərbaycanın demək olar ki, bütün ərazisi yenidən Sultan Türkiyəsinin əlinə keçdi. 1726-cı ildə Rusiya dövləti Quba xanlarının varislik hüquqlarını tanıyaraq, Rusiyaya sədaqət andı Yüklə 4,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|