Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının sənədləri Quba. Aprel-May 1918-ci IL
Yüklə 4,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
13 nümayəndələri tərəfindən yaradılmışdı”. (30) Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan xanlıqlarının yaranmasını uğurlu edən amillərdən biri də İran taxtı uğrunda Nadir şahın varisləri arasında başlamış və demək olar ki, 10 il davam etmiş (1748-1758-ci illər) mübarizə olmuşdur. Beləliklə, XVIII əsrin ortalarından etibarən Azərbaycanın tarixində, “si- yasi cəhətdən bir sıra müstəqil və yarımmüstəqil xanlıqlara parçalanaraq, siyasi səhnədə vahid dövlət kimi çıxış etməsə də”, çox mühüm dövr - ölkənin müstəqillik əldə etdiyi bir dövr başlayır. (31) Bu bir neçə onilliyi əhatə edən mərhələ (yarım əsrdən çox) həm də Azərbaycan xanlıqlarının - Şəki, Qarabağ, Quba, Şamaxı, Bakı, Naxçıvan, Gəncə, Dərbənd, Təbriz, Sərab, Ərdəbil, Xoy, Urmiya, Qaradağ, Talış, Marağa və Makunun dövlətçilik funksiyalarını yerinə yetirməsi dövrü də hesab edilə bilər. Bu dövr daha kiçik dövlət cəmiyyətləri kimi Qutqaşen, Qəbələ, Ərəş, Qazax, Şəmşədil, İlisu sultanlıqları yaranmışdı. İlisudan şimal-qərbdə Car-Balakən cəmiyyətləri yerləşirdi. Bununla belə, XVIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda vahid iqti- sadi mərkəzin olmaması, ayrı-ayrı əyalətlərin kifayət qədər qapalı şəkildə dolanması, yerli feodalların – xanların, sultanların, məliklərin, bəylərin çox hissəsinin yalnız öz şəxsi müstəqilliyinin qayğısına qalması və feodal parçalanmanın saxlanılmasında maraqlı olması ölkənin birləşməsinə və mərkəzləşdirilmiş hakimiyyətin yaradılmasına ciddi şəkildə əngəl törədirdi. Azərbaycanın demək olar ki, bütün xanlıqlarının tarixi fasiləsiz müharibələr və saray çevrilişləri ilə zəngindir. Bu dövrdə Urmiya, Şəki, Qarabağ, Quba, Xoy daha qüdrətli xanlıqlar olmuşlar. Təsadüf deyil ki, bu xanlıqların başçılarının sırasından Azərbaycanı öz hakimiyyəti altında birləşdirməyə səy edən çox güclü şəxsiyyətlər çıxmışdır ki, bu da XVIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanın siyasi həyatında son dərəcə mühüm hadisə olmuşdur. Belə tanınmış siya- si xadimlərdən cənubda Urmiya xanlığının əsasını qoyan Fətəli xan Əfşar, şimalda isə Fətəli xan Qubalı olmuşdur (1736-1789). Azərbaycanın tarixində məhz Hüseyn Əli xanın oğlu, atasının ölümün- dən sonra hakimiyyətə gəlmiş Fətəli xanın hakimiyyəti dövründə (1758- 1789) Quba xanlığının rolu və əhəmiyyəti kəskin surətdə yüksəlmişdir. 1760- 1780-ci illərdə Fətəli xan on ildən artıq bir müddətdə (1757-1768) göstərdiyi səylərdən sonra Azərbaycanın şimal-şərq torpaqlarını – Salyan sultanlığını, Dərbənd, Bakı və Şamaxı xanlıqlarını öz torpaqlarına birləşdirə bilir. Tezliklə Şəki xanlığı da Quba xanlığından asılı vəziyyətə düşür. XVIII əsrin 60-cı illərində Azərbaycan torpaqlarının böyük hissəsini bir dövlət hüdudlarında cəm edən Quba xanlığı ən qüdrətli xanlıqlardan birinə çevrilir. Belə ki, həmin dövr Quba xanlığının sərhədləri cənubda Talış xanlığı, qərbdə Şəki xanlığı, cənub-qərbdə isə Qarabağ xanlığı ilə həmsərhəd idi. (32) Lakin şimal-şərqi Azərbaycan torpaqlarının siyasi birliyinin bərpa 1918-ci il Quba hadisələri – Azərbaycanın müsəlman əhalisinin kütləvi qırğını planlarının tərkib hissəsi kimi Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə 14 edilməsi təkcə Fətəli xanın bilavasitə rəqiblərini – Qaraqaytaq usmisi Əmir Həmzəni, Şamaxıdan Ağası xanı, Qarabağdan İbrahim xanı və Kartli- Kaxetiyanın çarı II İraklini deyil, həm də 1763-cü ildə öz rəqibləri üzərində qələbə çalaraq İranı yenidən birləşdirmiş, təmiz fars sülaləsi olan Zəndlərin nümayəndəsi Kərim xan Zəndin şəxsində İranın mərkəzi şah hakimiyyətini də narahat edirdi. Mənbələrdən göründüyü kimi, Kərim xan Zənd Gilan xanı Hidayət xanın vasitəsilə “öz elçilərini Fətəli xanın yanına göndərmiş və ona, Rusiyadan əl çəkəcəyi təqdirdə yüksək vəkillik dərəcəsinin veriləcəyini bildirmişdir”. (33) Burada Rusiyanın xatırladılması təsadüfi deyildi. Belə ki, rus qoşunla- rının Fətəli xan üçün ən çətin bir dövrdə ona ciddi yardım göstərməsi və Dərbəndin mühasirədən çıxarılması uğrunda dağıstanlılarla döyüşdə (1774- cü il) qubalılarla birlikdə fəal iştirak etməsi hamıya bəlli idi. Mümkündür ki, Kərim xan Zənd Fətəli xana belə təklifləri bir neçə dəfə etmişdir və bunu Fətəli xan özü də təsdiqləyir: “Hazırda bütün İranın hökmdarı olan Kərim xan məni öz xidmətinə və razılığa təhrik etmək niyyətilə paytaxt şəhəri Şirazdan mənim yanıma bir çox hədiyyələrlə...və böyük pul xəzinəsi ilə inandığı elçilərindən ibarət bir neçə adam göndərmişdir, amma mən ... onu qətiyyən qəbul etmədim”. (34) Bu imtina Fətəli xana qarşı yenidən hərbi əməliyyatların başlanması ilə nəticələnir və bu əməliyyatlarda onun Azərbaycan xanlarından olan düşmənləri də iştirak edirlər. Lakin Kərim xan Zəndin 1779-cu ildə vəfatı İranda mərkəzi hakimiyyətin yenidən zəifləməsinə gətirib çıxardı və son nəticədə İran dövləti yenidən parçalandı. Zəndlərin hakimiyyətini tanımayanların sırasında Qacarlar nəslinin nümayəndəsi olan Ağa Məhəmməd xan da vardı ki, öz hakimiyyətini Mazan- daranda möhkəmlədərək, onu İranın şimal əyalətlərində genişləndirməyə başlayır və ilk olaraq Gilan xanlığına hücum edir. Öz ölkəsindən sıxışdırılmış Gilanlı Hidayət xan Fətəli xan Qubalının yanında sığınacaq taparaq ondan yardım istəyir. 1781-ci ilin yazında Fətəli xan Gilana yürüş təşkil edir. Bu yürüşün ən diqqətəlayiq cəhəti ondan ibarət idi ki, ilk dəfə olaraq İranın şah taxtına iddiaçı olan Qacara qarşı müharibədə Azərbaycanın demək olar ki, bütün əyalətlərindən – Quba, Dərbənd, Bakı, Şamaxı, Cavad, Şəki, Qarabağ, Talış və Ərdəbil xanlıqlarından olan hərbi qüvvələr və dəstələr birləşmişdi. Bu yürüşdə həmçinin Tarkov Şamxalı və Qaraqaytak usmisinin qoşunları da iştirak edirdilər... O dövrün mənbələrinin şəhadətinə görə “gətirilmiş bü- tün qoşunlar daha çox Fətəli xanın cəhdləri sayəsində toplanmışdı, ümumi komandanlığı isə Quba sərkərdəsi Mirzə bəy Bayat həyata keçirirdi”. (35) Tanınmış Azərbaycan tarixçisi A.S.Sumbatzadənin fikrinə əsasən: “Gilana yürüş iştirakçılarının belə mötəbər tərkibi şah İranına qarşı mübarizədə azərbaycanlıların şüurunun yetkinlik dərəcəsini və birlik hissini nümayiş et- dirirdi”. Məhz “Gilandakı qələbədən ruhlanan Fətəli xan Cənubi Azərbaycan Yüklə 4,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|