Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının sənədləri Quba. Aprel-May 1918-ci IL
Yüklə 4,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
15 xanlıqlarının heç olmasa bir hissəsini ozünün yaratdığı birliyə qatmaq haqqında çoxdan düşündüyü planı həyata keçirmək qərarına gəlir”. (36) 1784-cü ilin yazında Fətəli xan Ərdəbilə yürüş təşkil edir və may ayında onu ələ keçirir, sonra Meşkini də tutaraq cənub-qərbə hərəkət edir. Lakin Fətəli xana öz planlarını həyata keçirmək qismət olmur. Belə ki, onun bu cəhdləri yalnız Azərbaycanın bir neçə güclü xanlarının, gürcü çarı II İraklinin və bir sıra Dağıstan hakimlərinin deyil, həm də əsasən, Rusiya hökumətinin müqaviməti ilə qarşılaşır. Əlbəttə, Fətəli xan artıq həmin dövrdə “knyaz Potyomkin-Tavri- çeskinin məxfi planının” mövcud olduğunu ağlına gətirə bilməzdi. Həmin plana əsasən “İrandakı qarışıqlıqdan istifadə edilərək, Bakı və Dərbənd ələ keçirilməli, Gilan da onlara birləşdirilməli və Albaniya adı ilə böyük knyaz Kon- stantin Pavloviç üçün gələcək miras kimi qoyulmalı idi”. (37) 80-ci illərin ikinci yarısında İranda şah taxt-tacı uğrunda mübarizədə Ağa Məhəmməd xan Qacar üstün gəlməyə başlayır. Hələ şah olmadan Ağa Məhəmməd xan Qacar Fətəli xan Qubalıya və II İrakliyə məktublar göndərərək onun hakimiyyətinin tanınmasını və Rusiya ilə bütün əlaqələrin kəsilməsini tələb edir. Yaxınlaşan təhlükədən qorunmaq üçün 30 ilə yaxın rəqib olmuş və bir-birinə düşmənçilik etmiş Cənubi Qafqazın bu iki ən güclü siyasi xadimi ilk dəfə həm İran, həm də Türkiyədən gözlənilən təhlükələrdən birgə müdafiə olunmaq haqqında müqavilə bağlayırlar (1787-ci il). Fətəli xan sonrakı illərdə öz müttəfiqləri ilə birlikdə Ağa Məhəmməd xan Qacarın Cənubi Azərbaycan vasitəsilə Cənubi Qafqaza hücumlarının qarşısını müvəffəqiyyətlə alırdı. La- kin, 1789-cu ilin martında öz şöhrətinin və yaratdığı şimal-şərqi Azərbaycan birliyinin qüdrətinin ən yüksək zirvəsində olan Fətəli xan vəfat etdi. Tanınmış Azərbaycan tarixçisi A.S.Sumbatzadə Qubalı Fətəli xan fəaliyyətini xarakterizə edərək “onun bütün həyatından qırmızı xətlə keçən üç cəhəti” xüsusi ola- raq qeyd edir: “Birinci, Azərbaycanın İrandan ayrılması uğrunda qeyri- şərtsiz mübarizə və vahid Azərbaycan dövlətinin yaradılması; ikinci, Sultan Türkiyəsindən açıq-aşkar surətdə aralanması, və üçüncü, Rusiya ilə ittifaqa və dostluğa daimi sədaqəti”. (38) Əlbəttə, Fətəli xanın Qafqazın və o cümlədən Azərbaycan torpaqlarının gələcəyinə dair Rusiya dövlətinin “məxfi plan və niyyətlərindən” xəbəri olacağı təqdirdə, onun Rusiya ilə sonrakı münasibətlərinin necə düzələcəyini söyləmək çətindir. Lakin, heç şübhəsizdir ki, Qubalı Fətəli xan hakimiyyətinin artıq ilk illərində öz irsi xanlığının – Qubanın hüdudlarından xeyli kənara çıxaraq formalaşmaqda olan Azərbaycan xalqının maraqlarının və məqsəd- lərinin təmsilçisi kimi, XVIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanın görkəmli si- yasi və dövlət xadimi olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, Fətəli xanın dövründə Quba xanlığının siya- si tarixi hərbi yürüşlər və hücumlar kimi faktlarla zəngin olsa da, bu dövr, ümumilikdə həmin əyalətin tarixində ən parlaq bır dövr sayıla bilər. Eyni za- 1918-ci il Quba hadisələri – Azərbaycanın müsəlman əhalisinin kütləvi qırğını planlarının tərkib hissəsi kimi Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə 16 manda, bu dövr, təkcə Qubanın deyil, bütün Azərbaycanın ərazisinin Fətəli xanın hakimiyyəti altında olan böyük hissəsinin dinc sakinləri üçün daha sakit və sabit bır zaman kəsiyi hesab edilə bilər. Belə ki, bu ərazilərdə yaşayan əhali etibarlı şəkildə müdafiə olunmaqla, sonsuz müharibələrdən və dağıdıcı işğallardan dinclik əldə edə bilmişlər. Xüsusi olaraq bunu da qeyd etmək lazımdır ki, Fətəli xan tərəfindən yaradılmış Azərbaycan torpaqlarının Şimal-şərqi birliyinin dəftərxanasında bütün dövlət aktlarının və rəsmi yazışmaların dili Azərbaycan dili olmuşdur ki, bu da Azərbaycan dilinin bu dövrdə dövlət dili kimi rəsmi statusunun təsdiq edildiyini göstərir. Fətəli xanın ölümündən sonra onun varisləri olan oğulları Əhməd xan (1789-1791) və Şeyxəli xan (1791-1810), həm şəxsi keyfiyyətləri, həm də yaranmış siyasi şərait səbəbindən, artıq hakimiyyətin yüksək mövqeyi- ni və müstəqilliyini qoruyub saxlaya bilmədilər və atalarının Quba xanlığı ətrafında yaratdığı Azərbaycanın birliyi parçalandı. XVIII əsrin sonu – XIX əsrin əvvəlində Azərbaycanın daxili vəziyyəti və onun hüdudlarının xaricindəki siyasi vəziyyət kifayət qədər mürəkkəb olaraq qalırdı. Bir tərəfdən ölkənin sosial-iqtisadi geriliyi, Rusiya və İran qoşunlarının aramsız və saysız yürüşləri, digər tərəfdən isə müxtəlif xanların şəxsi iddiaları, öz aralarında barışmazlıqları və digər amillər Azərbaycan torpaqlarının birləşmə prosesinə və vahid dövlətin yaranmasına imkan ver- mirdi. Belə bir şəraitdə, Qafqazı tamamilə tabe etmək niyyətlərini açıq-aşkar nümayiş etdirməklə, həmin dövr xüsusilə fəallaşan istər Rusiyanın, istərsə də İranın imperiya planları qarşında Azərbaycanda davam gətirə biləcək vahid qüvvə yox idi. 1795-ci ilin yayında Ağa Məhəmməd xan Qacarın qoşunları Cənubi Qafqazın hüdudlarını keçdi və Talış, Naxçıvan, İrəvan xanlıqlarını talan etdi. Lakin Şuşa qalasını tutmaq cəhdi uğursuz olduqdan sonra, Ağa Məhəmməd xan qalanın 33 günlük mühasirəsinə son qoyaraq öz qoşunlarını Gürcüstana yeritdi. İran qoşunlarının Cənubi Qafqaza soxulmasından narahat olan və yerli hakimlərin İrana qarşı mənfi əhval-ruhiyyəsini nəzərə alan Rusiya hökuməti də 1796-cı ilin aprelində V.Zubovun komandanlığı altında öz qoşunlarını Azərbaycana göndərdi. Ağa Məhəmməd xan Cənubi Qafqaz hüdudlarını tələsik tərk etdi. Bu dəfə rus qoşunları demək olar ki, qısa müddət ərzində maneəsiz (Dərbənd qalasının azmüddətli müqaviməti istisna olmaqla) Quba, Bakı, Şamaxı və Gəncəni tutdular. Lakin 1796-cı ildə II Yekaterinanın ölümündən sonra taxta oturmuş I Pavel rus qoşunlarını təcili surətdə geri çağırdı. Ağa Məhəmməd xan bundan ruhlanaraq 1797-ci ildə yenidən Azərbaycana, Qarabağ xanlığına soxuldu. Bu dəfə satqınların köməyi ilə düşmən qoşunları Şuşanı tuta bildilər. Çox keçmədən Ağa Məhəmməd xan Yüklə 4,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|