424
isə bu məsələni təxirə salaq. Ancaq bu bəhanədir. Məsələ mühüm olduğu üçün gərək keçirək. Çünki bu bank hər
dövlətdə vardır. İstər olsun kapitalist üsulu bir dövlət, istərsə sosialist üsulu - hamısında vardır. Bunun üçün
bizdə də olmalıdır.
Sədr - Ümumi müzakirə olmadığından layiheyi-qanuniyyənin maddə-maddə müzakirəsinə keçəlim. Kim
ikinci qiraətə keçilməsi tərəfdarıdır? Kim əleyhinədir? Kim səs verməyir? Mövcud qırx adamdır, təzədən səsə
qoyuram (zəng çalır). Layiheyi-qanuniyyənin ikinci qiraətinə keçməyi səsə qoyuram. Kim qəbul edir, rica
edirəm əllərini qaldırsın. Kim əleyhinədir? Kim səs verməyir? Lehinə 30, əleyhinə 9, səs verməyən 0.
Əksəriyyət rəy ilə layiheyi-qanuniyyənin ikinci qiraətinə keçilir. Əvvəlinci maddəni oxuyunuz.
Katib - Bayram Niyazi oxuyur.
Sədr - Danışmaq istəyən olmadığından səsə qoyuram. Kim birinci maddəyə etiraz edir? Etiraz yoxdur.
Əvvəlinci maddəni kim qəbul edirsə, rica edirəm, əlini qaldırsın. Kim əleyhinədir? Kim səs verməyir? (Zəng
çalınır, üzvlər qeyd olunur). Əvvəlinci maddəni səsə qoyuram. Kim qəbul edirsə, rica edirəm əlini qaldırsın.
Kim əleyhinədir? Səs verməyən? Möhtərəm üzvlər görünür ki, yorulublar, o vaxt beş dəqiqə tənəffüs elan
edirəm. Səsin nəticəsi olmadı.
Beş dəqiqə tənəffüs elan olunur.
[967 - 968]
(Tənəffüsdən sonra)
Sədr - İclas davam edir. Divani-rəyasətə böylə bir təklif varid olub. (Katibə) Oxuyunuz.
Katib - (Oxuyur).
Sədr - Söz Qara bəy Qarabəylinindir. Əvvəlinci imza sizindir, buyurunuz.
Qarabəyli - İş buradadır ki, bu layihə bizim fraksiyaların çoxuna gəlməyib. Ona görə layihəyə layiqincə
aşna deyildik. Bu bir, ikinci odur ki, burada bir çox örtülü, qaranlıq məsələlər vardır. Məsələn, köhnə bank ilə
bu bankın əlaqəsi necə olacaqdır. Köhnə bankın ki, nə qədər borcu var görək kimin boynunda olacaqdır. Gərək
maliyyə naziri burada olsun, bu barədə ətraflıca izahat versin. Bu məsələni böylə keçirmək olmaz. Bu qaranlıq
bir işdir. Ona görə təklifimiz budur ki, bu məsələ bu gün qalsın, nazir gəlsin. Hər bir qaranlıq suallarımıza cavab
verilsin. Bu cür böyük bir qanunu beləliklə keçirmək mümkün deyildir. Bu qanun gələn iclasa və ya başqasına
qalsın, o vaxta qədər də layihəyə layiqincə bələd olaq.
Sədr - Təklifin əleyhinə kim danışmaq istərdi? Natiq olmadığından təklifi səsə qoyuram. Buna etiraz
yoxdursa təklif qəbul edilir. Layiheyi-qanuniyyənin ikinci qiraəti gələn iclasa buraxılır. Növbədəki layihələrin
hamısının məruzəçisi Rza bəy Ağabəyovdur. Məsələn: Spirt məhsulatından alınan aksız vergisi miqdarlarının
artırılması haqqında, Tövci vergisinin artırılması ilə bərabər torpaq gəlir və məxaric smetasının və torpaq vergisi
miqdarlarının təmdidi haqqında və i. a. Lakin məruzəçi növbədə böyük layihələr, məsələn darülfünun küşadi,
bank məsələsi olduğunu təsəvvür edib ki, bunların hamısı keçib qurtarmaz. Ona görə qalan layihələrin
türkcəsini özü ilə gətirməmiş. İndi olmamış ki, bunlara baxılıb qurtarsın. Əgər icazə versəniz Qalanlar xırda
layihələrdir, ruscasilə keçərik. Türkcə tərcüməsi bura da yoxdur.
Səslər - Qətiyyən olmaz. 10 dəqiqəlik tənəffüs elan edək, gedib evdən gətirsin. Yoxsa istəsəniz bununla
iclası qapayaq. Məclisin qapanmasına etiraz yoxdursa qapayaq. Etiraz yoxdur. Lakin növbədən kənar olaraq
Eyezenşmidt zavodunda olan tətil münasibətilə söz Əliheydər Qarayevə verilir.
[968 - 969]
Qarayev - Əfəndilər! 18 gündür ki, dəmiryol təhti nəzarətində Eyezeşmidt zavodu əmələləri tətil etmişlər.
əmələlər məsai nəzarəti tərəfindən dekreti dəstaviz etmişlər. Çünki bu əmələlər iki firqəyə bölünüb bir dəstəsi
Moskovski dekret eylədiniz, digər dəstəsi kollektivin doqovor (müqavileyi-müştərəkə) ilə maaş alırlar. Məsai-
nəzarəti tərəfindən verilən kollektivni doqovorda olan vacibli bir maddə var isə o da sanitarnı pomoşdur
(səhiyyə yardımı), hökumət bu maddədən boyun qaçırır və dəmiryol nəzarəti bunu qəbul etməyir. 18 gündür ki,
ayda 6 yüz manat maaş alan binəva və sahibsiz fəhlələr küçələrdə sərgərdan gəzməkdədirlər. Məsai naziri
yanında bu barədə bir komissiya təşkil olmuşdur. Məsai naziri dəmiryol nazirinə xəbər verib ki, nümayəndə
göndərsin, bu məsələni sülh ilə [həll] etsinlər. Bu iclasa əmələlər ittifaqı nümayəndələri gəlib, lakin dəmiryol
nəzarəti nümayəndəsi gəlməmişdir. Və bu barədə dəmiryol nəzarətindən məsai nazirinə böylə rusca bir məktub
göndərilmişdir. (Rusca məktubu oxuyur). Hamısından ciddi budur ki, dəmiryol müdiri prikazında yazılmışdır ki,
hərgah əmələlər işə şürü etməsələr onların başçıları həbs olunub Azərbaycandan nəf ediləcəklər. Siz görürsünüz
ki, əmələlər iqtisadi tələb edirlər, dəmiryol nəzarətidə öz əməllərini məsai nazirinə tabe eyləyib, onun əmrlərinə
əhəmiyyət vermir. Deməli, bir də dəmiryol respublikası. Yenə bu gün həbs etmək ehtimalı vardır. Biz deyirik ki,
böylə işlər olacaq isə bu davam edər isə nə normanlıdır bunun qabağını almalıdır. Əgər biz böylə işləri çastnı
predpriyatiyada görsə idik təəccüb etməz idik. Ayda altı yüz manat alan cibi boş, qarnı ac fəhlələrin halına
qalınmalıdır. Biz deyirik ki, gərək onların tələbləri verilsin və nəf olanlar Azərbaycana gətirilsin.
Sədr - İclas qapanır.
İbrahim Əbilov (yerindən) - Bizim suala cavab nə oldu.
Sədr - Əhməd bəy dedi ki, mənim danışmaq imkanım yoxdur. Mən də onu növbəyə qoymamışam.
425
Əhmədbəy - Mən böylə demədim, mən dedim ki, mən dolkladçik ola bilmərəm.
Sədr - Təklif var ki, sosialistlər tərəfindən keçən ictimaidə sorğuya hökumət cavab versin. Hökumət
gəlmişdir. Və
[969 - 970]
cavab verməyə hazırdır. Etiraz yoxdurmu? Etiraz yoxsa, söz Əhməd bəy Pepinovundur.
Pepinov (yerindən) - Söyləyəcək söz yoxdur.
Sədr - Məlumunuz ki, sual vərəqəsini beş adam imza etmişdir. Əvvəla söz daima birinci imza atanındır.
Əvvəla imza atanda sizsiniz.
Əhməd bəy Pepinov (Kursayi-xitabında) - Keçən səfər sosialist firqəsi tərəfindən hökumətdən sorulan sual
məlumdur. Sədrin icazəsilə fikrimi söyləməmiş və sualı firqə tərəfindən sormuşduq. Biz haman sualın cavabını
gözləyirik. İkinci dəfə sormuyarıq.
Sədr - Söz xariciyyə naziri Məmməd Yusif Cəfərovundur.
Cəfərov - Sosialist fraksiyası tərəfindən sorulan sualdan əvvəl əsasən hökumət istərdik məclisi-məbusana bu
xüsus haqqında cavab versin. Sosialistlər tərəfindən sorulan sualların birincisi flot məsələsi, ikincisi xətti-hərb
məsələsi, üçüncüsü Azərbaycan daxilində denikinçilərin işləməsi və daha bir neçə məsələ, mən istərdim ki, bu
xüsusda məlumat vermədən qabaq fikrinizi dala qaytarım. Məlumdur ki, Denikin Dağıstanı dağıdıb bizim
hüduda gəldi. Və hökumət də, bu vaqiəni vaxtilə xəbər verdi. Protestoda bulundu. İngiltərə komandanlığı
protestolarımıza görə bir xətti-hüdud yapdı. Ona görə Denikin yenə Dağıstanda qaldı, çıxmadı. Və niyə biz
İngiltərə komandanlığı ilə yapdığımız söhbətlərdə və verdiyimiz notalarda daima Denikinin dala çəkilməsini
tələb göstərilən hüduda qədər olan yerin təxliyəsini söylədik. İngilis komandanlığı ilə danışanda bizə söz verirdi
ki, biz bunu təshih edər, bu məsələyə sərəncam eyləriz. Axır vaxtlarda biz Gürcüstan xariciyyə naziri Kiçiqori
ilə birlikdə general Qorinin yanına getdik. Orada eyni təklifdə bulunduq. Lakin sonradan biz anladıq ki, Denikin
göstərilən hüduda çəkilmək istəmir və Dağıstana təxliyə etmək istəmir. Bu məsələ üzərinə biz ingilislərə dedik
ki, bu təklifi yapan və bu hüdudu göstərən sizsiniz. Və məsələni yenə siz həll edəsiniz. Məsələ sərəncamsız
qaldı, avqustun 4-nə qədər. Əsasən bütün məlumatları qəzetlər eynilə yazır. Denikinin istədiyi təkliflər ehtimal
yadınızdadır. Birinci təklif, Denikin deyir ki, hüdud Qızılburun olsun. İkinci təklif isə Samur xətti
[970 - 971]
olsun. Bunlar cümlənin məlumu olduğu üçün oxunmayacaq. Ayın 4-də bir məktub gəlmişdir. Rus dilindədir.
Məclisin müsaidəsilə bunu rusca oxuyacağam. (Rusca oxuyur). Məzkur teleqrafı hökumət ingilis
komandanlığından almışdır. Məktubda göstərilir ki, hüdud təkrar dəyişdirilsin. Hüdud Samurdan başlayacaq, ta
Suxuma qədər. (Xəritədən qırmızı cizgili hüdudu göstərir). Biz buna da bu təklifə də protesto etdik və hökumət
heç bir vaxt buna razı deyildi. Və biz təkrar israr etdik. Denikin Dağıstanı kamilən boşaltsın. Və
komandanlıqdan rica etdik ki, bizim bu təklifimizi İngiltərə hökumətinə bildirsin və tezliklə cavab verilməsini
rica etdik. Elan bir cavab yoxdur. Hökumət əlindən gələn vəzifəni ifa edir. Daima məktublarla protestolar
düşmanın Dağıstandan təmizlənməsi tələb edilir. Bizim əsasən Denikinlə bilavasitə əlaqəmiz olmadığından
ingilis komandanlığının vasitəsilə protesto edirik. Biz yenə bir taqım protestolar hazır eyləmişik. Bunlarıda
yaxınlarda qəzetnən elan edəcəyimizdən, burada oxuyub da fəzlə başınızı ağrıtmayacağam.
Bu məlumatı da qəzetlərə verirəm, oxuyasınız. Əgər xahiş edən olsa oxuyaram. Lakin uzundur, baş ağrısı
vermək istəmirəm. Gürcüstan, Azərbaycan, Şimali Qafqaziya mürəxxisləri bir protesto yapıb sülh konfransına
verdilər. Onlar təklif edirlər ki, Denikin Dağıstanı boşaltsın. Ondan başqa bir Fransız sosialistinin təşəbbüsü ilə
gürcü nümayəndələri və bizimkilər bu barədə bir protesto vermişlər. Protestonun məzmunu qəzetlərdə olacaqdır.
"Zarya" qəzetində var idi. O ki, qaldı flot məsələsinə, o vaxt ki, hökumətə məlum oldu ki, flotun bir hissəsi
Denikinə verilibdir, hökumət nota ilə ingilis komandanlığına müraciət etdi. Demək olmaz ki, bu hökumətin bu
barədə addımı idi. hətta Tomson Bakıda, Tiflisdə olanda hökumət onunla müzakiratda idi. Hökumət həmişə
deyirdi ki, flotun bir hissəsi Azərbaycanın olsun, tainki, sərhədlərini, paytaxtını müdafiə etsin. hökumət razı
olmaz ki, paytaxtımız dəniz kənarında ola-ola dava gəmiləri bir adamın əlində olsun. O adam kim olursa-olsun
Azərbaycan özünü müdafiə etməkdən ötəri gərək onun əlində olsun.
General Tomsonun yerinə Kuri yeni dəlmişdi. hökumətin təklifinə görə onunla müzakiratda bulundum. Qəti
bir cavab almadım.
[971 - 972]
May ayının ortasında İtaliya heyəti Tiflisə gəldi. Polkovnik Qabba ilə bu
məsələni müzakirə etdim. Qabba söz verib dedi ki, İtaliya komandanlığı Azərbaycana gəlib flotu qəbul edən
kimi flotu bizə verəcək. Bundan əlavə də bizə müəllimlər, instruktorlar da verəcəkdir ki, atmağı və qeyrini
bizimkilərə öyrətsinlər. İş belə oldu ki, italyanlar da gəlmədi. Flot qaldı İngiltərədə. İngilislər deyir ki, flot
özümüzdə qalacaq, heç [kəsə] verilməyəcək. Amma axırda aldığımız rəsmi xəbərə görə flotun bir hissəsi
dobrovol ordusuna verildi. Əvvəl "Rossiya" qəzetəsində flotun dobrovol ordusuna verilməsi haqqında qeyri
rəsmi xəbər yazılmışdı. hökumətin əmrinə görə yazıb İngiltərə komandanlığına bu barədə xəbər aldım. Cavab
gəldi ki, flotun bir hissəsi verilib dobrovol ordusuna. Çünki flot bolşeviklər əleyhinə düzülüb, indi ki biz gedirik
və Denikin də bolşeviklər ilə müharibə edir, ona görə flotun bir hissəsi Denikinə verilir ki, bolşeviklər ilə
müharibə eyləsin. O ki qaldı Denikinə verilən flotun Azərbaycan əleyhinə işləyə biləcəyinə, bu barədə rəsmi
surət-də məktub var. Denikin özü demiş və yazmış. Və ingilislərdə dəfəatla xəbər verib demişlər ki, biz flotu
Denikinə vermirik ki, Azərbaycan əleyhinə işləsin. Biz flotu ona veririk ki, bolşeviklər ilə müharibə etsin. Qəti
surətdə əmin edirik ki, bu flot Azərbaycan əleyhinə işləməyəcəkdir. Bu barədə dəfələrlə söz deyilib. Biz də
426
hökumət dəfələr ilə İngiltərə komandanlığına yazdıq ki, flotdan bir hissəsini də bizə verin. Axırıncı dəfə yazdıq
ki, o qədər ki, Denikinə verilib, o qədər də bizə verilsin. Və İngiltərə komandanlığına təklif etdik ki, bizim bu
xahişimizi İngiltərə hökumətinə xəbər versin. Amma, ştabdan xəbər almışıq, indiyə qədər cavab yoxdur.
Bundan əlavə 5-6 gün bundan irəli, hökumət ingilislərin getməsi, flot və xətti-hərb barəsində Parisə,
nümayəndələrimizin rəisinə bir teleqram çəkdik ki, bu barədə özləri tərəfindən lazımı təşəbbüsatda bulunsunlar.
3-cü məsələ ingilislərin getməsidir. Məlumunuzdur ki, ingilislər gələn gündən deyirlər ki, biz müvəqqəti
gəlmişik, vəzifəmizi görüb gedəcəyik. Buna bir paraları inanırdı, bir paraları inanmırdı. Axırda iş ora gəldi ki,
rəsmi surətdə, səbəbi nə oldu
[972 - 973]
deyə bilmərik, ehtimal ki, İngiltərənin daxili işləri olsun hər halda
ingilislər Azərbaycandan, Gürcüstandan və Ermənistandan gedirlər. Əlbəttə böylə mühüm vaxtda ki, bir yandan
könüllü ordu gücləşir, bir yandan flot onlara verilir. Böylə bir vaxtda Azərbaycan və Gürcüstan lazım bilmədi
ki, xeyrimizin əleyhinə getsin. İngilislərin getməyinə görə Azərbaycan və Gürcüstan hökuməti Tiflisdə olan
komandanlığa işarə elədi ki, sülh konfransı Zaqafqariya cümhuriyyətlərinin işlərinə baxana qədər, ingilislər
getməsinlər. Dedilər ki, bundan bir şey çıxmaz. Qət olub gərək gedək. Amma sizin bu xahişinizi hökumətimizə
məlum eylərik. Bu vaxta qədər də hələ ondan cavab yoxdur. Ancaq əmir alıblar ki, getsinlər. Ona görə də
gedirlər. O ki, qaldı qeyri məsələlər, hərbi, siyasi, daxili işlər ki, sualda xəbər alınır.
Məndə olan məlumata görə hökumət lazımı iş görür. Nəinki Denikin, sağdan da, soldan da cümhuriyyətimiz
əleyhinə olanların hökumət əleyhinədir. Əlbəttə xariciyyə nəzarətində olan işlər barəsində sizə bir çox məlumat
verə bilərəm. hərbiyyə işləri haqqında mən məlumat verə bilmərəm. Bu hərbiyyə nazirinin işidir. Ancaq bu
qədər deyə bilərəm, hökumət var qüvvəsilə çalışır. Vətənin müdafiəsi üçün istər hərbi cəhətdən, istərsə siyasi
cəhətdən nə lazımdır edir. Əlbəttə, demək olmaz ki, Azərbaycan üçün təhlükə yoxdur. Biz gərək hər zaman bu
təhlükəni nəzərdə tutaq. Onun üçün birləşək ki, Azərbaycan milləti bir adam kimi öz hüququnu, öz azadlığını,
öz istiqlaliyyətini müdafiə etsin. Mən burada sizə məlumatları verdim ki, onları açıq məclisdə deyə bilirik. Bəzi
məlumat var ki, onları açıq məclisdə demək olmaz.
Sədr - Sual müəllifindən bilmək istərdim ki, işbu verilən cavabdan qənaət hasil etdilərmi?
Əhməd Cövdət (yerindən) - Əgər hökumət tərəfindən başqa cavab olacaqsa...
Sədr - Yoxdur.
Əhməd Cövdət - Bizim sorğumuzda 4-5 məsələ qoyulmuşdu. Və bunun da haqqında hökumətdən cavab
istəmişdik. Onlar mühüm məsələlər olduqlarından güman edirdik ki, lazımı etina olunub cavab veriləcəkdir.
Lakin onlara lazımı cavab verilmədi. Ancaq yeni demokrasiyon xətti haqqında ingilislərin getməsi
[973 - 974]
barəsində burada söyləndi. Xariciyyə naziri o sözləri söylədi ki, onsuz da onları bilirdik. Bunların hamısı olan
faktlardır: Necə nota verildi. Necə xəritə gəldi. Xəlvəti verəcəklərdi, lakin verdilər. Biz hökumətdən
bunları sual
etmirdik. Biz bunları göstərib onların nəticəsində hasil ola biləcək təhlükələrin bərtərəf edilməsi üçün tədbirlər
görünməsini eşitmək istərdik. Onda deyə bilərdik ki, cavab bizi qane edir, ya yox. İndi isə mane olmayırıq.
Sədr - Çünki hökumətin bəyanatı sual sahiblərini qane eləmiyor. Onda sual nakaz üzrə istizah surətini alır.
Və gələcək iclasa qalar. Suallar sahibləri də o vaxta kimi necə ki lazımdır. İstizahı yazıb verərlər. İndi məclis
qapanır.
Məclis qapanır. Saat 2.20 dəqiqədə.
Arxiv: f. 895, siy. 1, iş. 130, vər. 1-23.
427
Rəssamı Zaur Əliyev
Texniki redaktoru Elmira Tağıyeva
Çapa imzalanmış 22.05.98. Kağız formatı 60x90
]/
]6
.
Şərti çap vərəqi 61,0., Uçot nəşr vərəqi 60,3. Tirajı 1000.
Sifariş 1378. Müqavilə qiyməti ilə.
"Azərbaycan" nəşriyyatı. 370146 Bakı, Mətbuat prospekti, 529-cu məhəllə.
Dostları ilə paylaş: |