6
hərbi vəziyyətin elan edilməsi haqqında qərar oldu. Avqustun 11-də isə hərbi mükəlləfiyyət haqqında qərar
qəbul olundu. Eyni zamanda Azərbaycan hökuməti Gəncədə dövlət aparatının təşkili işini də davam etdirir.
Azərbaycan dili dövlət dili elan olunur. F. Xoyski hökumətinin mühüm tədbirlərindən biri də 1918-ci il iyul
ayının 15-də Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının yaradılması haqqındakı qərarıdı. Bu qərarla komissiya
qarşısında Birinci dünya müharibəsi illərində Zaqafqaziya ərazisində yerli müsəlmanlara qarşı törədilən
vəhşiliklər və onların əmlakına edilən qəsd ilə bağlı məsələləri araşdırmaq, bu işdə günahkar olanları aşkar
etmək və onların məhkəmə məsuliyyətinə cəlb olunması vəzifəsi tapşırılmışdır.
Ümumiyyətlə paytaxt Bakıya köçürülənə qədər Azərbaycan hökuməti Gəncədə ölkənin siyasi və iqtisadi
həyatı, dəmir yolunun bərpası, ölkənin ayrı-ayrı bölgələri arasında poçta-teleqraf əlaqələrinin yaradılması işində
və sair sahələrdə də bir sıra digər mühüm tədbirlər həyata keçirmişdi. Azərbaycan hökumətinin ən böyük
vəzifələrindən biri ölkənin siyasi, iqtisadi və mədəni mərkəzi olan Bakı şəhərini 1918-ci il iyulun axırlarında
süqut etmiş Bakı kommunasından sonra şəhəri ələ keçirmiş eser-menşevik və daşnak nümayəndələrindən ibarət
"Sentrokaspi diktaturası"ndan təmizləmək idi.
Qızğın döyüşlər nəticəsində 1918-ci il sentyabrın 15-də Bakı Qafqaz İslam ordusu tərəfindən azad olunur.
Sentyabrın 17-də F. Xoyski hökuməti Gəncədən Bakıya köçür. Bakı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin
paytaxtı elan olunur.
Bakıya köçdükdən sonra Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti istər ictimai-siyasi, istərsə təsərrüfat və
mədəni quruculuq sahəsində daha mühüm tədbirlər həyata keçirməyə başlayır. Müəssislər Məclisinin
çağırılması işinin təşkili üçün Nazirlər Şurasının sədri, daxili işlər və xalq maarif nazirlərindən ibarət komissiya
yaradılır.
1918-ci il iyunun 17-də Gəncədə öz fəaliyyətini dayandırmış Azərbaycan Milli Şurası həmin il noyabrın 16-
da Bakıda öz işini yenidən bərpa edir. İclasda çıxış edən Azərbaycan hökumətinin sədri F. X. Xoyski Milli Şura
üzvlərinə müraciət
[10 - 11]
edərək bildirir ki, hökumətin Müəssislər Məclisini çağırmaq üçün hazırlıq işinə
vaxtı çatmadığından Milli Şura bu işi öz öhdəsinə götürsün. Milli Şura bu təkliflə razılaşır. Noyabrın 19-da
Milli Şuranın M. Ə. Rəsulzadənin sədrliyi ilə keçən iclasında bu məsələ geniş müzakirə olunur. Milli Şuranın
həmin iclasında qeyd olunur ki, hələ 1917-ci ilin axırlarında Cənubi Qafqaz müsəlman partiyaları tərəfindən
Rusiya Məclisi Müəssisanına ümumi səsvermə yolu ilə seçilmiş 14 müsəlman nümayəndələrinin siyahısı
seçkilərdə iştirak etmiş partiyaların qazandıqları səslər müqabilində genişləndirilərək 44-ə çatdırılmışdı.
Azərbaycanda Məclisi-Müəssisan toplamağın qeyri-mümkün olduğunu görən Cənubi Qafqaz Mərkəzi
Müsəlman Komitəsi bu məsələnin həllini Zaqafqaziya Seymində Azərbaycanı təmsil etməkdə gördü. Çünki bu
nümayəndələr Zaqafqaziyadakı müsəlman əhalisi arasındakı müxtəlif siyasi cərəyanları təmsil edirdi və bir
milyondan yuxarı müsəlman əhalisinin səslərini qazanmış nümayəndələr idi. Ona görə də Zaqafqaziya Seymi və
Zaqafqaziya Cümhuriyyəti hökuməti öz işinə xitam verdikdə Zaqafqaziya Seymindəki 44 müsəlman
nümayəndələri özlərini Azərbaycan Milli Şurası elan etmiş və Azərbaycanın idarəsini öz üzərlərinə
götürmüşdülər.
Milli Şuranın 19 noyabr tarixli iclasında qeyd olunurdu ki, Azərbaycan yalnız azərbaycanlılarla məskun
deyildir. Ona görə də Azərbaycan Milli Şurası Azərbaycan ərazisində yaşayan bütün millətləri təmsil etməlidir.
hazırda Milli Şurada olan 44 nəfər nümayəndə onları təmsil etmir. Digər tərəfdən müxtəlif siyasi partiya
nümayəndələrindən başqa Azərbaycan xalqının müxtəlif təbəqələrinin nümayəndələrinin də belə bir təşkilatda
təmsil olunmalarına böyük ehtiyac vardır. Milli Şurada bildirilir ki, Bakı quberniyası ilə Gəncə quberniyası
Zaqatala dairəsi və İrəvan ilə Tiflis quberniyalarının bir hissəsi Azərbaycan ərazisini təşkil edir. Bu ərazilərdə
Qafqaz təqvimində verilmiş məlumatlara əsasən 2.750.000 nəfər əhali var. Onlardan 1.900.000 nəfəri
müsəlman, 500.000 nəfəri erməni, 230.000 nəfəri isə ruslardı. hər 24 min nəfərdən bir nümayəndə hesabı ilə
müsəlmanlar-80, ermənilər-21, ruslar-10,
[11 - 12]
almanlar-1, yəhudilər-1 nümayəndə göndərməlidirlər.
Azərbaycan Parlamentini 120 nəfərdən ibarət formalaşdırmaq qərara alınır.
2
Milli Şuranın bu məsələ ilə bağlı qəbul etdiyi qanunda göstərilirdi ki, azlıqda qalan millətlərin bütün
nümayəndələri yeni nümayəndələr olacaq. Müsəlmanlardan isə 44 Milli Şura üzvü ümumi səsvermə yolu ilə
seçildikləri üçün yeni Parlamentə üzv daxil olurlar. Qalan 36 nəfər isə əlavə şəxslər cəlb olunur. Qanunda
Azərbaycanın ayrı-ayrı şəhər və qəzaları üzrə əlavə göndəriləcək nümayəndələrin miqdarı da müəyyən
edilmişdir.
1
Qanunda Parlamentə seçiləcək 21 erməni nümayəndəsindən 8-i Gəncə, 8-i Şuşa i 5-i isə Bakı erməni
komitələrindən seçilməli idi. Bakıdakı rus əhalisindən Rus Milli Şurası 10, alman əhalisi milli təşkilatından -1,
yəhudi Milli Şurasından -1, gürcü komitəsindən - 1 və polyak komitəsindən -1 nəfər nümayəndə göndərilməli
idi. Bundan əlavə qanunda Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamentinə Bakı həmkarlar Təşkilatı Şurası tərəfindən-
3, Bakı Sənaye-ticarət tərəfindən isə 2 nümayəndənin göndərilməsi də nəzərdə tutulurdu.
2
ARDA: f.894, siy,10, iş 187, vər.1-2.
1
Yenə orada iş 7, vər.1-2.