9
Cəmi 17 ay fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Parlamenti özünün
həyatiliyi və yüksək işgüzarlıq qabiliyyətini sübut etdi. O göstərdi ki, Azərbaycan xalqı həqiqətən parlament
idarəçiliyi səviyyəsinə yüksəlmişdir.
[17 - 18]
O vaxt Azərbaycan Cümhuriyyəti bütün müsəlman şərqində
yeganə parlamentli respublika idi.
Özünün 17 aylıq fəaliyyəti dövründə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin 145 iclası keçirilmişdir.
İlk iclas 1918-ci il dekabrın 7-də, son iclas isə 1920-ci il aprelin 27-də olmuşdur. Yetərsay olmadığı üçün bu
iclaslardan 15-i baş tutmamışdır. Qalan 130 iclasdan ikisi tarixi a 28 may və 15 sentyabr 1919-cu il a
Azərbaycanın İstiqlalının və Bakının azad edilməsinin birinci ildönümləri münasibətilə; dördü təntənəli 12 mart
1919 və 12 mart 1920-ci illər a Böyük Rus İnqilabının 2-ci və 3-cü ildönümləri; 27 iyun 1919-cu il
Azərbaycanla-gürcüstan arasında hərbi əməkdaşlıq haqqında müqavilə bağlanması və 14 yanvar 1920-ci il Paris
sülh konfransı iştirakçısı olan dövlətlər tərəfindən Azərbaycanın müstəqilliyinin de-fakto tanınması
münasibətilə keçirilmişdir. İkisi isə fövqəladə a 1918-ci il dekabrın 20-də Ermənistanın Gürcüstana müharibə
elan etməsi və 1920-ci il martın 17-də Gürcüstanla-Azərbaycan arasında bağlanmış iqtisadi əməkdaşlıq
haqqında müqavilələrin təsdiqi münasibətilə keçirilmiş iclaslardı. Qalan iclaslarda ölkənin daxili və xarici
siyasəti, iqtisadiyyat və maliyyə məsələləri, qanunvericilik aktlarının müzakirəsi və qəbulu, ordu quruculuğu və
sair məsələlər müzakirə olunmuşdur. Parlamentdə müzakirə olunan qanunlar bir qayda olaraq yalnız üçüncü
oxunuşdan sonra qəbul olunurdu.
Öz fəaliyyəti dövründə Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamentinin müzakirəsinə 270-dən yuxarı qanun
layihəsi çıxarılmışdır ki, onlardan da 230-a yaxın təsdiq edilmişdir. Parlamentin fəaliyyəti bilavasitə onun
nizamnaməsi rolu oynayan "Azərbaycan Parlamentinin nakazı (təlimatı)" ilə tənzimlənirdi.
Parlamentdə 11 komissiya fəaliyyət göstərirdi. Bunlar aşağıdakılar idi: Maliyyə-büdcə, qanunvericilik
təklifləri, Müəssislər Məclisinə seçkilər keçirmək üzrə mərkəzi komissiya, mandat, hərbi, aqrar məsələlər:
sorğular üzrə, təsərrüfat-sərəncamverici, ölkənin istehsal qüvvələrindən istifadə üzərində nəzarət, redaksiya və
fəhlə məsələləri üzrə komissiyaları idi.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hüquqi dövlət yaratmaq üçün hakimiyyətin qanunvericilik, icraedicilik və
məhkəmə orqanlarına
[18 - 19]
bölünməsi prinsipi də nəzərdə tutulurdu. Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamenti
öz varlığı zamanı bütün fəaliyyətini daha çox ölkənin sosial-iqtisadi və maliyyə problemlərinin həllinə, ölkənin
siyasi və ərazi toxunulmazlığını təmin etməyə, vətəndaşların hüquqlarını qorumaq, dövlətin demokratik və
hüquqi əsaslarını möhkəmləndirmək, Azərbaycan Cümhuriyyətinin dünya dövlətləri tərəfindən tanınması üçün
lazımi şərait yaratmaq, onun xarici ölkələr, ilk növbədə isə yaxın qonşuları ilə siyasi, iqtisadi və ticarət əlaqələri
yaratmağa yönəltmişdir.
Əlbəttə Azərbaycan Parlamentinin qəbul etdiyi qanun və qərarların hamısı müstəqil ölkənin ilk qanun və
qərarları olduğu üçün çox əhəmiyyətli idi. Lakin onların arasında elə qanunlar vardı ki, ölkə üçün onların
əhəmiyyətini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Çünki bunların Azərbaycan Cümhuriyyətinin fəaliyyətini, strateji
istiqamətlərini müəyyən etməkdə mühüm rolu olmuşdur. Bunlardan Vətəndaşlıq haqqında ümumi hərbi
mükəlləfiyyət haqqında, mətbuat haqqında, Milli Bankın təsisi haqqında, Bakı Dövlət Universitetinin
yaradılması haqqında, gomrük və poçta-teleqraf xidmətinin təkmilləşdirilməsi haqqında, məhkəmə
qanunvericiliyi haqqında və sair qanunları göstərmək olar. Parlament öz fəaliyyəti zamanı ən çox diqqət
yetirdiyi mühüm məsələrdən biri də Azərbaycanda ordu quruculuğu olmuşdur. Parlament üzvləri başa
düşürdülər ki, ölkənin siyasi və ərazi müstəqilliyini qoruyub saxlamaq üçün güclü ordu lazımdır. Ona görə də
Azərbaycan Cümhuriyyəti parlamentində demək olar ki, mübahisəsiz və ümumi razılıq əsasında yalnız ordu
quruculuğuna aid qanunların müzakirəsi keçir və qəbul olunurdu.
Azərbaycan Cümhuriyyəti hökuməti ilə yanaşı Azərbaycan Parlamentinin fəaliyyətində də ölkədə xalq
maarifinin inkişafı məsələlərinə mühüm yer verilmişdir. Tədris və teatr-tamaşa müəssisələrinin
milliləşdirilməsi, yeni tədris müəssisələrinin açılması, orada dərs deyən müəllimlərin maddi vəziyyətinin
yaxşılaşdırılması məsələsi daim Azərbaycan Cumhuriyyəti Parlamentinin diqqət mərkəzində olmuşdur.
Xüsusilə Bakı Dövlət Universitetinin açılıb-açılmaması məsələsi demək olar ki, bir neçə ay müddətində
Azərbaycan Parlamentinin
[19 - 20]
iclaslarında qızğın müzakirəyə səbəb olmuş və dəfələrlə bu haqda böyük
mübahisələr getmişdi. Buna da səbəb universitetdə dərs demək üçün yüksək ixtisaslı hazırlıqlı milli kadrların
olmaması səbəbindən universitetin rus dilində açılmasının nəzərdə tutulması idi. Bu işə xüsusilə "İttihad",
"Əhrar" partiyalarından olan nümayəndələr ciddi müqavimət göstərirdilər. Onlar Universitetin rus dilində
açılmasını Azərbaycanda ruslaşdırma siyasətinin davam etdirilməsi kimi başa düşürdülər. "Müsavat",
Sosialistlər fraksiyasından olan deputatlar isə universitetin rus dilində açılmasının heç bir təhlükə törətmədiyini
qeyd edərək göstərirdilər ki, Universitetə daha çox azərbaycanlı tələbələr cəlb olunmalı, onlar tərbiyə edilib
milli kadrlar yetişdirildikdən sonra tədricən universitetdə tədrisin azərbaycanlaşdırılması prosesinə keçilməlidir.
Qızğın müzakirələrdən sonra parlament 1919-cu il sentyabr ayının 2-də Bakı Dövlət Universitetinin təsisi
haqqında qanun qəbul edir. Bu gün Azərbaycanda ali təhsil müəssisələrinin və ali təhsilli kadrların yaranmasının