24
Britaniya komandanlığı vəziyyətdən çıxıĢ yolu tapdı, bunun üçünə, öz qoĢunlarını Zaqafqaziyadan çıxardığı ərəfədə ağqvardiyaçıların tutduğu ərazi ilə Azərbaycan və Gürcüstan
arasında 5 millik demarkasiya xəttini müəyyən etdi.
1919-cu ilin ortalarından ABġ da Zaqafqaziyaya maraq göstərməyə baĢladı. Kinq-Kreynin və general Harbordun buraya göndərilmiĢ xüsusi missiyaları hesab edirdilər ki,
ABġ-ın mandatının Türkiyə və bütün Güney Qafqaza Ģamil edilməsi iri hərbi kontingentin ora göndərilməsinin vacibliyi ilə bağlı xərclərə haqq qazandıra bilər(62) (bu regiona 70
000 Amerika əsgərinin göndərilməsi nəzərdə tutulurdu)(63).
1919-cu ilin yayında Ermənistanın baĢ naziri ilə söhbətində polkovnik Heksel birbaĢa elan etmiĢdi ki, indi Güney Qafqazla bağlı məsələləri ABġ və onun silahlı qüvvələri
həll edəcəkdir (64). 1919-cu il sentyabr ayının sonunda Fransada Amerika ordusunun qərargah rəisi, "Qafqazda güclü ələ ehtiyac vardır" deyən general Harbordun baĢçılığı ilə
amerika missiyası (prezident V.Vilsonun tapĢırığı ilə) Bakıya gəlir (65).
1919-cu il noyabr ayının 1-də Paris sülh konfransında nümayəndə heyətlərinin rəhbərlərinin ġurasının iclasında Ermənistandakı amerikalı hərbi komissar Haskelin
səlahiyyətlərinin Azərbaycan və Gürcüstana geniĢləndirilməsinə dair qərar qəbul edildi (66). Həmçinin polkovnik Ə.Delinin baĢçılığı ilə Naxçıvanda general-qubernatorluğun
yaradılmasına dair layihə irəli sürülmüĢdü (67). Amerikalılar Güney Qafqazda Ġngiltərə və Fransanın kifayət qədər qısqanc Ģəkildə yanaĢdıqları planlarını tam gücü ilə həyata keçirə
bilməsələr də, ABġ 1920-ci ilin sonu, 1921-ci ilin əvvəllərində Qars vilayətində Türkiyəyə qarĢı fəal hərbi əməliyyatlar aparan Ermənistana böyük maliyyə və hərbi yardım
göstərdilər, amma heç bu da onu həmin dövrdə siyasi və hərbi iflasdan xilas edə bilmədi.
1920-ci ilin yazında Qara və Xəzər dənizləri ilə Türküstan arasında olan sahənin bolĢeviklər tərəfindən iĢğal olunmasının yaranmıĢ real təhlükəsi Ģəraitində, Ġngiltərədə
Qafqaz üzrə mütəxəssis kimi tanınan lord Kerzon Nazirlər Kabineti üzrə həmkarlarına qabaqcadan xəbərdarlıq edirdi: "Əgər Xəzər dənizi üzərində nəzarətimizi itirsək, ən qısa
zamanda aĢkar edəcəyik ki, bizim bütün ġərq imperi-yamız laxlayıb" (68). 17 fevral 1920-ci ildə hərbi nazir U.Çörçill, feldmarĢal Henri Vilson, admirallığın birinci lordu V.Lonq və
admiral D.Bittinin və dəvət olunan Zaqafqaziya dövlətlərinin nümayəndə heyətlərinin üzvlərinin iĢtiraki ilə Parisdə keçirilən ingilis hərbi elitasının müĢavirəsində, onların hərbi
potensial məsələləri, həmçinin Azərbaycan və Batum, olduqca simptomatik olan Xəzər sahilinin hərbi-dəniz müdafiəsi məsələləri müzakirə edilmiĢdi (69).
1920-ci ilin əvvəlində Qızıl Ordunun Azərbaycanın sərhədlərinə çıxıĢı Ġngiltərənin Yaxın və Orta ġərqdəki geosiyasi maraqlarını real təhlükə altına qoy-duğunu nəzərə
alaraq, Kerzon Batumdakı ingilis qarnizonlarını gücləndirməyi, Qafqaz və Persiyaya əlavə qoĢun, həmçinin aviasiyanı göndərməyi, Bakının müdafiəsini təmin etməyi, Gürcüstanı və
Azərbaycanı silahla təchiz etməyi təklif edirdi. Kerzonu Britaniya hərbi donanmasının ehtiyaclarını ödəmək üçün Ġran körfəzinin və Bakının nefti üzərində Ġngiltərə nəzarətini
qorumağa can atan V.Lonq və donanma admiralı D.Bitti dəstəklədilər (70).
"Ġngiltərəlilər, - 1920-ci ilin yanvarında fransız radiosunun məlumatına görə, -qızğın sürətdə on minlərlə əsgəri Qafqaza yollamaq üçün gəmilərə yerləĢdirmə hazırlıqlarını
sona çatdırırlar. Ġngiltərəlilər və bolĢeviklər arasında qaçıĢmalar baĢ verir - kim Batum-Tiflis-Baki dəmiryoluna daha cəld çata biləcək. BaĢqa heç kəs ingilislər kimi Qafqaza yolun
bağlanmasında bu dərəcədə maraqlı deyil... Ġngiltərəlilərin can atdığı mükafat -Bakının böyük neft mərkəzidir" (71). Lakin bu planı tamamilə həyata keçirməyə müvəffəq olmadılar,
ona görə ki, qoĢunlar ilk növbədə Ġrlandiyanı "sakitləĢdirmək", Mesopotamiyada, Hindistanda və Misirdə Ġngiltərənin mövqelərini gücləndirmək, Qızıl Ordunun PolĢaya basqın etmə
təhlükəsi yarandığından ona hərbi yardım göstərmək üçün və baĢqa səbəblərə görə lazım idi. Yalnız Tehran-Həmədan sahəsində güclər geniĢləndirilmiĢ, Ənzəli və Gilanda isə
qarnizonlar yerləĢdirilmiĢdi.
Bu arada Güney Qafqazda hərbi-siyasi hadisələr sürətlə inkiĢaf edirdi. Denikin qoĢunlarının dağıdılması və Qızıl Ordunun mart ayı ərzində Stavropol, Pyatiqorsk, Armavir
və Novorossiyski iĢğal etməsi regiondaki hərbi-strateji vəziyyəti kökündən dəyiĢdirdi. Neftlə zəngin olan Bakı, həmçinin bütün Güney Qafqaz
üzərində V.Ġ.Leninin sözlərinə görə
"son dərəcə lazımlı olan" nəzarəti əldə etmək arzusu bəsləyən Sovet Rusiyası, Türkiyə tərəfindən gözlənilmədən dəstək aldı, öz növbəsində Türkiyənin Antanta ilə mübarizədə Ģimal
qonĢusunun dəstəyinə ehtiyacı var idi. Aprel ayının 27-28-i XI Qızıl Ordu və VXHD tərəfindən həyata keçirilən uğurlu Bakı əməliyyatı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin
müstəqilliyinin ləğvinə və Xəzər dənizinin Astaraya qədər bütün qərb sahilində sovet nəzarətinin bərqərar olmasına gətirib çıxardı. Xəzər uğrunda döyüĢün son və olduqca təsiredici
akkordu 1920-ci ilin may ayında həyata keçirilən VXHD-nin Ənzəli desant əməliyyatı oldu. Nəticədə 36-cı ingilis piyada diviziyası RəĢtə tərəf çəkilmək məcburiyyəti qarĢısında
qaldı (72). 1920-ci ilin iyul ayının əvvəlində ingilislər Batumu tərk etdilər. 1920-ci il noyabr ayının 29-da XI Qızıl Ordu hissələrinin zərbələri altında Ermənistan Respublikası, 1921-
ci il fevral ayının 25-də isə Gürcüstan Respublikası dağıldı.
Beləliklə, Güney Qafqaz uğrunda uzunmüddətli və gərgin hərbi-siyasi mübarizə Sovet Rusiyasının xeyrinə bitdi.
Bu regiondan Londona qədər yayılan döyüĢlərin əks-sədası hökümət dairələrində Asiya müstəmləkələrinə görə açıq təĢviĢ yaratdı. Britaniya imperiyasının Orta ġərqdəki
hərbi nüfuzuna uzaqgedən geosiyasi nəticələr doğuracaq təsiredici zərər yetirildi. "Ġndi bütün ingilis nüfuzu zərbə altındadır - Londonun "Tayms" qəzeti etiraf edirdi - fars Ənzəli