10
Qiymətli yazıları ilə bu çalıĢmada yer alaraq cəmiyyətimizi aydınladan elm adamlarımıza təĢəkkür və minnətdarlığımı ərz edirəm. Xüsusən, bu dəyərli əsərin meydana
gəlməsində böyük peĢəkarlıq və fədakarlıq ilə çalıĢan, Azərbaycan -Türkiyə ortaq kültürünə könül vermiĢ dəyərli elm adamı və araĢdırmacı Dr. Meh-met Rıhtımı, hərb tarixçisi və
Qafqaz Ġslam Ordusu tarixinə dair layiqli araĢdırma-ları ilə tanıdığımız prof.dr. Mehman Süleymanovu, gənc tədqiqatçı Fariz Xəlillini və türkoloq-yazar prof.dr. Minaxanım
Təkləlini təbrik edirəm.
Prof. Dr. Ahmet Saniç
Qafqaz Universitetinin Rektoru
11
ÖN SÖZ
Son zamanlar Azərbaycan tarixi üzrə onun müxtəlif sahələrini əhatə edən sanballı araĢdırmalar meydana çıxmıĢdır. Bu mənada böyük vətən tarixinin mühüm dövrləri ilə
bağlı problemlərin, о cümlədən Azərbaycan xalqının tale yüklü məsələsi sayılan mövzuların da iĢlənib araĢdırılmasında xüsusi canlanma və oyanıĢ hiss olunmaqdadır. Xüsusilə
ġərqdə ilk demokratik respublika örnəyi sayılan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixilə əlaqədar olan məsələlərin - Azərbaycan Cümhuriyyətinin yaranması, onun müstəqilliyinin
qorunub saxlanılması, ölkənin düĢdüyü ağır vəziyyətdə Türkiyənin qardaĢ köməyi, göstərdiyi hərbi yardım - Qafqaz Ġslam Ordusunun yaradılması, eləcə də bu xilaskar ordunun
qurtuluĢ yürüĢü tarixi aparılan belə araĢdırmalara cəlb edilməkdədir.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasının və Qafqaz Ġslam Ordusunun 1918-ci ilin yazından baĢlayan qurtuluĢ hərəkatının 90-ci ildönümünü qeyd etməkdəyik.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti özünün dövlət müstəqilliyinə qovuĢmasından sonra bir sıra tarixi həqiqətlər kimi bu tarixi faktın, Azərbaycan xalqının, eləcə də milli dövlətinin
müqəddəratında vacib rol oynayan bu hərəkatın tarixinin üzərindən qadağan möhürü götürüldü; 90-cı illərin baĢlanğıcından etibarən bu mövzularda araĢdırmalar, müxtəlif səpgili
əsərlər meydana çıxmağa baĢladı. Xüsusən, bu təĢəbbüsün Azərbaycanın qələm sahibləri arasında geniĢ vüsət alması sevindirici olmaqla həm də təqdir olunmalıdır.
Topluda bu mövzu ilə bağlı Azərbaycanda və eləcə də Türkiyədə aparılan araĢdırmaların böyük hissəsi əhatə olunmuĢdur. Burada tarix etibarı ilə qısa bir dövrdən bəhs
olunsa da (1918-ci illər ərəfəsi və gediĢi zamanı nəzərdə tutulur) lakin özlüyündə Azərbaycan və Türkiyə dövlətləri və xalqlarının həyatında vacib dönəmdən, əslində əsrə bərabər
tutula bilən geniĢ, zəngin, həm də ziddiyyətli hadisələri özündə əks edən mürəkkəb bir dövrdən söhbət gedir.
Üç bölümdən ibarət bu kitabda toplanmıĢ yazılar mövzunun ayrı-ауrı vacib nöqtələrini iĢıqlandıracaq Ģəkildə hər biri müstəqil əsərlər olub, burada Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin yaranması və Qafqaz Ġslam Ordusunun Azərbaycanın müstəqilliyi və ərazi bütövlüyü uğrunda mücadiləsi tarixi, siyasi, içtimai, ədəbi və s. cəhətlərilə araĢdırılmıĢdır.
Buna bağlı olaraq "I Dünya müharibəsi zamanı böyük dövlətlərin Qafqazla əlaqəli siyasətləri. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması" adlanan birinci bölümdə Qafqaz bölgəsi ilə
əlaqəli dövrün siyasi, ictimai Ģəraiti: baĢ verən irimiqyaslı xalq hərəkatları, I Dünya müharibəsinin doğurduğu labüd nəticələr: qırğınlar, tələfatlar, məhrumiyyətlər və böyük dövlətlərin
bölgə ilə əlaqəli siyasətləri geniĢ arenada araĢdırılmıĢdır.
I Dünya müharibəsinin gediĢində birdən-birə qaynar hərbi əməliyyat zonasına daxil edilən Qafqaz həm də əks qütblərin maraqlarının toqquĢduğu meydana çevrilməklə
beynəlxalq münasibətlərin də əsas hədəfi sayılmalıdır. Professor, tarix elmləri doktoru Pərvin Darabadinin (Bakı Dövlət Universiteti) "XX əsrin əvvəllərində Güney Qafqaz
beynəlxalq geosiyasi münasibətlər sistemində" baĢlıqlı yazısı qarĢılaĢdırılan münasibətlərin yeri məsələsinin həllinə yönəlmiĢdir. Tədqiqatda Güney Qafqazın geosiyasi münasibətlər
sistemində Bakının üstün mövqeyi iĢıqlandırılmıĢ; Antanta və Üçlər ittifaqının arasında gedən mübarizə və bu zidd qrupların hər birinə düĢmən mövqe tutan Sovet Rusiyasının
çıxıĢlarının Qafqaz-Xəzər (mərkəzi Bakı olmaqla) ərazisi üzərində keçirilməsinin səbəbləri və məntiqi nəticələri öz əksini tapmıĢdır.
Bu baxımdan həmin hadisələrin fonunda "1915-1920-ci illərdə Azərbaycanda türk və müsəlmanlara qarĢı həyata keçirilən soyqırımlar" (prof. Anar Ġsgəndərov) yazısında I
Dünya müharibəsi gediĢində Qafqaz cəbhəsindən geri çəkilən rus qoĢununun öz silahlarını ermənilərə verməsi və silahlanmıĢ erməni qoĢununun meydana gəlməsi, sürətlə qətl-
qarətlərə keçməsi faktlarından bəhs olunur. Əslində tədqiqatın əsil dəyərli cəhəti burada Azərbaycan milli dövləti zamanı 1918-ci il iyulun 15-də həmən yaradılan Fövqəladə
Təhqiqat Komissiyasının (rəhbəri vəkil Əliəkbər bəy Xasməmmədov) fəaliyyətinin iĢıqlandırılmasında idi. Müəllif türk və digər müsəlman xalqlarına qarĢı soyqırımın qanlı
mənzərəsini məhz bu komissiyanın əldə etdiyi rəsmi mənbələr əsasında vermiĢdir. Bu gün bizim əlimizdə həmin qanlı cinayətə dair nə varsa elə həmin komissiyanın təhqiqləri və
araĢdırmaları sayəsində mümkün olmuĢdur.
Təhqiqat Komissiyasının sənədlərinə əsasən məlum olur ki, 1918-ci il mart soyqırımı zamanı Bakı Ģəhərində 11 min nəfərədək türk-müsəlman öldürülmüĢdür. Bakının gözəl
memarlıq inciləri sayılan binaları yerlə yeksan edilmiĢ, insanların varidatı talan edilmiĢdir; təpədən dırnağacan silahlanmıĢ, pulemyotların müĢayiəti ilə evlərə hücüm edərək dinc
sakinləri öldürmüĢ, bu zaman onları xüsusi qəddarıqla qətlə yetirmiĢ, xəncərlə, süngülərlə param-parça etmiĢlər, körpələrə belə rəhm etməmiĢdilər...
YetmiĢ illik sovet dövrünün irtica qadağanları altında susdurulan, əslində bu Ģərəfli tarix ittihamlar altında gizlədilməklə yanaĢı, daha çox qara boyalarla eybəcərləĢdirilərək
susdurulmaqda idi. Tarixçi alim Anar Ġsgəndərovun topluya daxil edilən daha bir yazısı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin (1918-1920) yaranma tarixindən bəhs edir. Məlum olur
ki, Rusiyada Oktyabr çevriliĢindən əvvəl fevral burjua demokratik inqilabı nəticəsində qurulan Müvəqqəti hökumət belə öz milli proqramında Rusiyanın bölünməzliyi kimi əslində
mürtəce ideyasını irəli sürürdü. Bu fakt özü Azərbaycanın özünün müstəqilliyinə qovuĢmaq üçün qarĢılaĢacağı maneələrin və təhlükələrin xarakterindən xəbər verirdi. Tədqiqatçı
həm də Azərbaycanın istiqlalına yiyələnməsi iĢində baĢlıca maneəyə çevrilmiĢ ġaumyanın fövqəladə komissar olaraq fəaliyyətə keçməsilə regionda vəziyyətin daha da ağırlaĢmıĢ
olduğunu nəzərə çatdırır.