17
BĠRĠNCĠ BÖLÜM
BĠRĠNCĠ DÜNYA MÜHARĠBƏSĠ ZAMANI
BÖYÜK DÖVLƏTLƏRĠN
OAFQAZLA ƏLAQƏLĠ SĠYASƏTLƏRĠ VƏ AZƏRBAYCAN
XALQ CÜMHURĠYYƏTĠNĠN
YARANMASI
XX əsrin əvvəllərində Güney Qafqaz beynəlxalq geosiyasi
münasibətlər sistemində.
1915-1920-ci illərdə Azərbaycanda Türk və Müslümanlara qarĢı
həyata keçirilən soyqırımlar.
Birinci Dünya müharibəsinin sonunda Qafqaz cəbhəsi və Osmanlı
dövlətinin Erməni siyasəti.
Azərbaycan Cümhuriyyəti (1918-1920).
BolĢevik Rusiyasının Güney Qafqaz siyasəti (1917-1918).
Antanta ölkələrinin Güney Qafqaz siyasəti (1917-ci il noyabr - 1918-ci
il noyabr).
Birinci Dünya müharibəsinin baĢlanğıcında Osmanlı dövlətinin Qaf-
qaz siyasəti (1917-1918).
Almaniyanın Qafqaz siyasəti (1917-1918).
18
XX ƏSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ GÜNEY QAFQAZ BEYNƏLXALQ GEOSĠYASĠ MÜNASĠBƏTLƏR SĠSTEMĠNDƏ
Pərvin Darabadi
XX əsrin əvvəlləri mərkəzi Avroasiya meqaregionunun əsas regionlarından biri olan Qafqazın Birinci Dünya müharibəsinin gediĢinə və Orta ġərqdəki hərbi-siyasi
hadisələrə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərən mühüm geostrateji mərkəzlərdən birinə çevrilməsi ilə əlamətdar olmuĢdur. Təsadüfi deyildir ki, alman geosiyasətinin klassiki sayılan
Karl Haushofer Qafqazı dünya xəritəsinin "qitələrin sərhədlərində yerləĢən hərbi əməliyyatlar zonasi"na daxil edirdi (1).
1914-cü ildə baĢlayan Birinci Dünya müharibəsində Qafqaz əks qütblərdə dayanan hərbi-siyasi qruplaĢmaların - Antanta və Üçlər Ġttifaqının planlarında heç də son yeri
tutmurdu. Rusiyanın "pravoslavlığın bayrağını Konstantinopolun üzərində dalğalandırmaq" cəhdinə cavab olaraq Osmanlı dövləti Qafqaz və Krımı ələ keçirməyə can atır, bütün
müsəlman xalqlarını, о cümlədən türk əhalisi olan "Volqa və Kama vadilərini" öz hakimiyyəti altında birləĢdirməyi arzu edirdi (2). Almaniyanın da Qafqazla, onun təbii sərvətləri ilə
bağlı öz məqsədləri var idi. 1916-cı ildə Veymarda nəĢr olunan "Qafqaz dünya müharibəsində" kitabında qeyd olunurdu ki, "bizim siyasətçilər Rusiya məğlub olduqdan sonra Güney
Qafqazın bufer dövləti formasında xristian Gürcüstanını təĢkil etmək iĢi üzərində fikirləĢməlidirlər", bu dövlət də "Rusiya və Türkiyənin sərhədləri yaxınlığındakı neytral Qafqaz
müsəlman dövləti ilə sərhəd" olmalı idi. Bununla belə, almanlar ümid edirdilər ki, "Almaniyanın köməyi ilə Türkiyə (Osmanlı) Qafqazı zor gücünə rusların caynaqlarından qopara
bilər"(3). Qafqaz bütünlükdə almanlar tərəfindən layihələĢdirilən, Bağdad dəmiryolunun Ģaxəsinə çevrilməli olan mühüm strateji əhəmiyyətli Bağdad-Həmədan-Tehran
dəmiryolunda əsas rol oynayırdı (4).
Bununla belə, Qafqaz cəbhəsi Birinci Dünya müharibəsində ikinci dərəcəli rol oynadı, çünki hərbi əməliyyatların nəticəsi Qərbi və ġərqi Avropa cəbhələrində həll olunurdu.
Qafqaz hərbi əməliyyatlarındakı hadisələrə gəldikdə isə, müharibənin baĢlanğıcında Türkiyənin təĢəbbüsü ələ almaq cəhdi müvəffəqiyyətsizliyə uğradı. 1914-cü ilin sonu, 1915-ci
ilin əvvəllərində rus Qafqaz ordusu SarıqamıĢ əməliyyatını uğurla həyata keçirdi. Bundan baĢqa, 1915-ci ilin yanvar ayının sonunda rus ordusu türklər tərəfindən tutulmuĢ Təbriz
Ģəhərini ələ keçirdi və tezliklə onları Güney Azərbaycandan sıxıĢdırıb çıxardı. Elə həmin ildə rus ekspedisiya korpusu Ənzəliyə çıxaraq Həmədanı, Qumu ələ keçirdi və Ġsfahana
yaxınlaĢdı. Bundan daha əvvəl isə ingilislər Ġranın cənubunda quruya qoĢun çıxarmıĢdılar.
1916-cı ilin yazında bütün Qafqaz cəbhəsi boyunca hücuma keçən rus ordusu Ərzurumu, sonra isə Trabzonu ələ keçirdi. Həmin ilin yayında Qafqaz cəbhəsi türk ərazisinin
içərilərinə doğru təxminən 250 km irəlilədi (5).
Bu zaman Rusiyada 1917-ci ilin Fevral inqilabı ilə baĢlayan və köhnə imperiyanın geniĢ meydanlarında Oktyabr bolĢevik çevriliĢindən sonra vətəndaĢ müharibəsinə gətirib
çıxaran nəhəng sosial-siyasi kataklizmlər ucqar regionların, о cümlədən Güney Qafqazın "qoparılmasının" baĢlanğıcını Ģərtləndirən iri mərkəzdənqaçan qüvvələri hərəkətə gətirdi.
Qeyd edilən regionla bağlı "Vahid və bölünməz Rusiya"nın bərpa edilməsi ideyası ilə çıxıĢ edən ağ hərəkatın liderlərinin mövqeyinə gəldikdə isə, bu, bütünlükldə, bolĢevik
inqilabının rəhbərlərinin siyasəti ilə üst-üstə düĢürdü. Bu rəhbərlər "dünya inqilabının" nəyin bahasına olur olsun Güney Qafqazı rus geosiyasi məkanında saxlamaq Ģüarlarına
tərəfdar idilər.
Davam edən müharibə Ģəraitində Antanta və Üçlər Ġttifaqı arasında gedən mübarizə yeni, hər iki qruplaĢmaya düĢmən mövqedə olan Sovet Rusiyası kimi hərbi-siyasi amilin
meydana gəlməsi, bütün Qafqaz-Xəzər regionu üzərində nəzarətin yaranması uğrunda mübarizə Orta ġərqdə prioritet xarakter aldı. Bu geostrateji məqsədə nail olmaqda əsas açar
rolunu Qafqazın iri sənaye mərkəzi olan, müharibə ərəfəsində rus neftinin təxminən 80%, dünya neftinin isə 15%-ni verən Bakı Ģəhəri oynayırdı (6). Qafqazın bu iri sənaye-maliyyə
mərkəzinin və Xəzər limanının zəbt olunması bütün Xəzər dənizi akvatoriyası üzərində tam nəzarətin həyata keçirilməsi üçün geniĢ perspektivlər açırdı. Bundan əlavə, Bakıda
onlarla neft emal edən zavod, digər iri sənaye müəssisələri cəmləĢmiĢdi. Azərbaycan ərazisindən Güney Qafqazın bütün əsas regionlarını ġimali Qafqazla birləĢdirən magistral
dəmiryolu, Ģosse və qrunt yollarının keçməsi, habelə 1907-ci ildə inĢa edilmiĢ Baku-Batum neft kəməri mühüm hərbi-strateji amil hesab olunurdu; bu kəmərin zəbt edilməsi
Qafqazın bütün təsərrüfat-iqtisadi həyatı üçün ciddi təhlükə törədə bilərdi.
RSFSR-in xarici iĢlər üzrə xalq komissarı Q.V.Çiçerin Bakının beynəlxalq əhəmiyyətini obrazlı Ģəkildə aĢağıdakı kimi xarakterizə etmiĢdi: "Bakı elə gözəldir ki, istənilən
əcnəbi macəra axtaran onu doğma evindən oğurlamaq istəyir (7). Öz növbəsində ağqvardiyaçılar Bakını "Xəzərin qara mirvarisi" hesab edirdilər. Ge-neral A.Ġ.Denikin "Rus
Tarix elmləri doktoru, professor, Bakı Dövlət Universiteti