Azərbaycan xalqının ümummilli lideri

24 

 

İlaxır  çərşənbədə,  hətta  Novruz  bayramı  günündə  qəbir  üstünə  getmək  adəti  vardır. 

Hazırlanmış  nemətlərdən  -  boyadılmış  yumurta,  qovurğa,  cürbəcür  şirniyyat,  qoğal, 

şəkərbura  və  s.  pay  olaraq  qəbirlərin  üstünə  qoyulur.  Həmçinin  buraya  səməni  də 

aparılır  və  mütləq şam  yandırılır. Deməli,  bəzi  məkanlarda  üçüncü çərşənbənin  həm 

də  "Ölü  çərşənbəsi",  "Ata-baba  günü  çərşənbəsi"  adlanması  xatırlatdığımız  da  bu 

görüşlərlə bağlıdır. 

Nəhayət,  ilin  sonuncu  çərşənbəsi  Azərbaycanın  hər  yerində  heç  bir  digər  adla 

yox,  yalnız  "İlaxır  çərşənbə"  adıyla  deyilir,  qeyd  olunur.  Bu  çərşənbədə  təbiətdə  və 

cəmiyyətdə nə varsa, hamısının canında oyanma, dirilmə, canlanma prosesi başa çatır. 

İlaxır çərşənbə təmtərağı ilə özündən əvvəlki çərşənbələrdən fərqlənir. Düzdür, 

bu  çərşənbədə  olduğu  kimi,  əvvəlki  çərşənbələrdə  də  "çərşənbə  xonçası"  tutulur, 

tonqal yandırılır və s. Amma İlaxır çərşənbənin növrağı xeyli zəngindir. 

Nə  üçün  Novruzönü  çərşənbələrin  dördündə  də  tonqal  qalanır?  Bir  halda  ki 

belədir, onda ayrıca bir "Od çərşənbəsi" icad etmək nə deməkdir? Bəs nə üçün dörd 

çərşənbənin  dördündə  də  tonqal  qalanır?  Əvvəla  od,  atəş  bəşəriyyət  tarixində,  onun 

inkişaf,  yüksəliş  mərhələlərində,  hətta  mədəniyyət  və  mənəviyyatında  tayı-bərabəri 

olmayan bir tapıntıdır, kəşfdir. Bu kəşfin əsrarəngizliyi, fövqəlliyi adamların tədricən 

formalaşma  yolu  keçən düşüncəsində  bir-birindən  maraqlı, seçilən çoxsaylı  miflərin, 

inam və etiqadların yaranmasına səbəb olmuşdur. 

Azərbaycanda oda xoşbəxtlik, uğur bəxş eləyən hami - canlı kimi baxılmış, ona 

"Od haqqı", "Bu oda kor baxım", "Yalan deyirəmsə, ocağım, odum sönsün", "Odun, 

ocağın sönməsin", "Evində od-ocaq yansın" və s.

 

kimi and, dua, alqış, qarğış vasitəsi

 

kimi  baxılmışdır.  Bir  mifdə  deyilir  ki,  çox-çox  qədim  zamanlarda  adamlar  toplaşıb 

təzə  ailə  quranlar  üçün  ev-eşik  tikər,  ilkin  dolanacağı  təmin  edən  nə  gərəkdirsə 

verərmişlər. Bircə oddan başqa. Evlənənlər bağ-bağatdan qov, dağ-daşdan çaxmaqdaşı 

tapmışlar.  Onlar  el  ağsaqqalında  qorunub  saxlanılan  çaxmaqla  öz  ocaqlarının  odunu 

yandırarmışlar. Bu həmişəlik binə salmaq, yer-yurd sahibi olmaq rəmzi imiş. 

İlaxır  çərşənbədə  hər  ev,  ailə  tonqal  yandırmalıdır.  Həm  də  bu  tonqalda 

yandırılan    çır-çırpının,    ağac-uğacın  içində  mütləq  tikanlı  kol  da  olmalıdır. 

Azərbaycanın  dağ  rayonlarında  bundan  ötəri  daha  çox  gəvəndən  istifadə  olunur. 

İnama  görə,  guya  qışın,  soyuğun,  şaxtanın  qoruyucusu,  hamisi  sayılan  şər  qüvvələr 

yazın, baharın gəlməsini yubandırmaq üçün Günəşin yerdəki rəmzi sayılan odu-ocağı 

söndürməklə istiliyin, bununla da təbiətin oyanmasının, canlanmasının qarşısını almaq 

istəyirlər.  Onlar  tonqala  atılmış  tikanlardan  qorxduqları  üçün  oda  yaxınlaşıb  onu 

söndürməkdən  çəkinirlər.  Elə  İlaxır  çərşənbə  tonqalının  ətrafına  şişlə  dairəvi  çevrə 

çəkmək  də  bu  şər  qüvvələrin  qarşısını  almaq  və  oda  tökülmüş  ağırlığın-uğurluğun 

oradan çıxa bilməməsi inamı ilə bağlıdır. 

İlaxır  çərşənbənin,  eləcə  də  Novruz  bayramı  axşamı  yandırılan  tonqalın 

üstündən ailənin bütün üzvləri hoppanmalı, bununla da köhnə ilin his-pasından, ağrı-

acısından xilas olmalıdır. Tonqalın  üstündən üç  kərə  o tərəf-bu tərəfə  hoppanılarkən 

oxunan nəğmələrdə də bu cəhət öz izlərini qorumuşdur: 

---

25 

 

       Ağırlığım-uğurluğum odlara, 

                  Yazda mənlə hoppanmayan yadlara. 

                                              Ağırlığım od olsun. 

                                              Odda yanan yad olsun. 

                                              Yaddan yad olar. 

                                              Qohum qohumdur, 

                                              Yamanı da canımdır. 

                                               Aydan arı halalım, 

    Sudan duru camalım. 

         Alovdan atlanmaq gərək, 

         Cəfaya qatlanmaq gərək. 

 Oddan aman olmaz, 

    Yaddan qanan olmaz. 

               Ağırlığım-uğurluğum odlara, 

                          Yazda mənlə hoppanmayan yadlara. 

İlaxır  çərşənbə  tonqalında  nəinki  adamlar,  hətta  mal-qara,  qoyun-quzu  da 

hoppandırılıb  köhnə  ilin  ağır-uğurluğundan  çıxarılır.  Evin  bərəkət  süfrəsi  də  elə  bu 

tonqalda paklandırılır ki, qarşıdakı ildə üstündən bərəkət əskik olmasın. Ərgən qızlar 

isə İlaxır çərşənbə tonqalına bəxt açan sehrli bir qüvvə tək baxmışlar. Onların tonqal 

üstündən hoppanarkən oxuduqları nəğmədən də bunu müşahidə etmək mümkündür. 

   Ağrım-uğrum tökülsün, 

Oda düşüb kül olsun. 

Yansın, alov saçılsın, 

  Mənim baxtım açılsın! 

İlaxır  çərşənbənin  ən  məşhur  mərasimi  "Vəsfi-hal"dır.  Sirli  aləmi  öyrənmək 

cəhdindən doğan, tutulmuş niyyətlə bağlı icra olunan "Vəsfi-hal" mərasiminin Novruz 

bayramının  İlaxır  çərşənbəsində  keçirilməsi  çox  incə  bir  mətləblə  bağlıdır.  Bəlli 

olduğu üzrə Novruz bayramı  yazın gəlməsi,  yeni  gün,  təbiətin oyanması, canlanması 

bayramıdır.  Deməli,  qadınlar,  xüsusən  cavan,  ərgən  qızlar  da  məhz  bu  vaxt  fala 

baxdırmaqla  qarşıdakı  ildə  həyatlarında  baş  verəcək  dəyişikliyi,  gələcək 

aqibətlərindəki yeniliyi öyrənməyə çalışırlar. 

İlaxır  çərşənbənin  "Vəsfi-hal"  mərasimində  iştirak  etmək  istəyənlər  adətən 

təyin olunmuş evə toplaşırlar. Ortalığa eldə "dilək tası" adlanan su ilə dolu bir badya 

qoyulur.  Çoxlu nəğmələr bilən  mərasim ayininin aparıcısı iştirakçılardan üzük, sırğa, 

sancaq, oymaq və s. parlaq əşyalar alıb badyadakı suyun içinə salır, ağ yaylıqla qabın 

üstünü örtür, sonra: 

                      Göydə ulduz olaydım, 

                      Can gülüm, can, can!  

                      Xoşbəxt bir qız olaydım,  

                      Can gülüm, can, can!  

                      Yar qapını döyəndə,  

35 

---