26
Can gülüm, can, can!
Evdə yalqız olaydım,
Can gülüm, can, can!
Yaxud:
Araz axar burular,
Can gülüm, can, can!
Suyu daşda durular,
Can gülüm, can, can!
Ürəkdə arzun olsa,
Sənə də toy qurular.
Can gülüm, can, can!
Can gülüm, can, can!-
şəklində nəğmələr oxuyur və badyadan əlinə keçən nişanı çıxarır. Nişanın
sahibi oxunan nəğmənin məzmunundan özü üçün nəticə çıxarır, başqa sözlə, nəğmə
tutulmuş niyyətin açarı olur.
'Vəsfi-hal" mərasim nəğmələrində xalqın inam və etiqadları, ən qədim
dünyagörüşü öz əlamətlərini əks etdirir. Bütün bunları bilmək; həmin nəğmələrdəki
mənanı başa düşmək üçün xalqın məişət tarixini, fəlsəfi düşüncəsini də öyrənmək
zəruriləşir. Belə bir nümunə:
Ağ at gəlir enişdən,
Sinəbəndi gümüşdən.
Bizə də nəsib olsun,
Heybədəki yemişdən.
Burada əvvəlki iki misradakı fikir nəğməni dinləyənin, daha doğrusu, falına
baxılanın niyyətində tutduğu arzuya, istəyə inamı gücləndirir. Çünki türk xalqları,
eyni zamanda azərbaycanlılar ata həmişə müsbət münasibət bəsləmiş, müqəddəs və
uğurlu heyvan hesab etmiş, "at muraddır" demişlər, Tanrı tərəfindən göydən
göndərildiyinə inanmışlar. Burada "at" ifadəsindən əvvəl bir "ağ" sifəti də işlənib ki,
bu da həmin rəngin uğur simvolu bilinməsi, Tanrı rəngi hesab olunması ilə izah
olunur. Nəğmədəki "gümüş sinəbənd"də daşıdığı mənanı elə özündə, yəni
gümüşlüyündə, parlaq olmasında ifadə edir. Parlaq nəsnələr isə xoşbəxtlik, sevinc
rəmzi olub, həmişə Günəşlə əlaqədar sayılır:
Bizə də nəsib olsun,
Heybədəki yemişdən, -
deyimi də çox maraqlı, qədim bir əyləncənin əlamətlərini özündə
yaşatmaqdadır. "Vəsfi-hal" mərasimində adətən nişanlı qızlar da olurlar. Ayin icra
olunan evin qonşuluğunda isə cavan oğlanlar, nişanlı olanlar toplaşıb şənlik keçirirlər.
Qadınlar olan məclisdə nişanlı qızlardan bir neçəsinin ya boynuna ipək dolayır və ya
qoluna yaylıq bağlayırlar. Məclisin carçısı əhvalatı dərhal qızın nişanlısına çatdırır.
Oğlan "bağlama" əhvalatını eşitdikdən sonra yer-yemişdən bir bağlama düzəldir,
boğçada, yaxud heybədə qız üçün yollayır. Bu cəhət eynilə "Vəsfi-hal" mərasiminin:
27
Boğça gəldi eşikdən,
Sarığı var gümüşdən.
Bizə də qismət oldu,
Yar göndərən yemişdən.
Can gülüm, can, can!
Can gülüm, can, can! -
nəğməsində öz əksini tapmışdır.
Bu da maraqlıdır ki, inama görə, həmin sovqatdan ərgən qızlara da pay düşsə,
onda onların da tezliklə nişanlıları olar.
"Vəsfi-hal" nəğmələri ilə müəyyən dünyagörüşü belə ayırd etmək mümkündür:
Vəsməni qaşda sına,
Ağılı başda sına,
Niyyətin hasil olar,
Bəxtini daşda sına.
Burada fetişizmə - maddi varlıqdakı əşyaların fövqəlqüvvə sayılmasına inamın
izləri vardır. Bu həqiqətdir ki, "bəxti daşda sınamaq" inamı əski çağlardan günümüzə
də gəlib çatmışdır.
İlaxır çərşənbə gecəsində tamamilə "Vəsfi-hal"a oxşayan bir falaçma da vardır
ki, bu, "Kuzə falı" adlanır. Amma "Vəsfi-hal"dan fərqli olaraq "Kuzə falı"nda qızlar
yox, yalnız gəlinlər, oğul-uşaq böyütmüş qadınlar iştirak edirlər. Onlar bir evə toplaşıb
ortalığa ağzı enli bir kuzə qoyurlar. Kuzənin içinə hər kəs sancaq, oymaq, üzük, sırğa,
iynə, düymə və s. atır. İştirakçılardan bir nəfər kuzəni aparıb bulaq, çay, göl suyu ilə
doldurub gətirir. Kuzənin ağzına güzgü qoyurlar. Sabahısı gün tezdən nişan sahibləri
kuzə olan evə gəlirlər. Bir balaca qız uşağı güzgünü qaldıraraq əlini kuzəyə salıb
nişanlardan çıxarır. Burada daha çox söz-nəğmə bilən qadın nişan çıxaran qıza
baxmadan, eynən "Vəsfi-hal"dakı nəğmələrdən oxuyur. Nişan sahibi bu sözləri
ürəyində tutduğu niyyətə uyğun yozur.
Axır çərşənbə və Novruzda səhər, gün çıxmamışdan qabaq axar suyun
üstündən tullanar, evə təzə su gətirərlər. Sübh o başdan axar suya, bulağa gedər (buna
bəzi bölgələrdə "Novbaş" deyirlər), əl-üzlərini yuyar, bir-birinin üstünə su çiləyər,
çillə kəsdirərlər. Bu, mübarək sudur; suyun müqəddəsliyini, qüdrətini tərənnüm edən
nəğmələr oxuyar, müxtəlif oyun və əyləncələr icra edərlər. Ürəklərdə neçə-neçə dilək
tutan qız-gəlinlər, cavan oğlanlar, ahıllar niyyət eləyib su üstündən tullanar,
"ağırlıqlarını suya tökər", çillə kəsdirərdilər. Hamı təzə sudan - İlaxır suyundan gətirib
evə, qapı-bacaya, həyətə, tövləyə, bərəkət təknəsi təndirə, xırmana, dəyirmana səpər, -
deyirlər, belədə il ruzulu olar, bərəkət artar. Bir də su gətirməyə gedəndə axar suyun
içindən xırdaca daşlar götürüb unluğa, çörək təknəsinə, yağ qablarına qoyarlar və
gələn Novruz bayramına qədər tərpətməzlər. Nə qədər ki, daşlar öz yerindədir, o
evdən bolluq əskik olmaz. Müqayisəli araşdırmalar göstərir ki, su ilə bağlı inanclar
ümumtürk inanclar panteonuna aid olmaqla, onlara çox qədim dövrlərdən əməl
edilmişdir.