Azərbaycan xalqının ümummilli lideri
Yüklə 4,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
34
rəqslər və s. haqqında xeyli materiallar vardır. "Yaz bayramı" adı ilə Novruzun qeyd edilməsi haqqında ilk yazılı məlumata eramızdan əvvəl 505-ci ildə təsadüf olunur. Bir çox mənbələrdə bahar, yaz bayramı Pişdadilər sülaləsinin dördüncü hökmdarı əfsanəvi Cəmşidin adı ilə bağlı izah edilir. Bayramın binasını məhz onun qoyması irəli sürülür. Araşdırmalardan öyrənirik ki, orta əsr alimi İbn əl-Bəlxi "Farsnamə" əsərində bu barədə geniş söz açaraq yazır ki, Cəmşid yeni tikdirdiyi sarayda taxta çıxır. Əyalətlərində olan bütün hakimləri də saraya dəvət edir. Bu gün Günəş ilinin başlanması günü imiş. Cəmşid başına tac qoyaraq
qarşısında durmuş hakimlərə müraciətlə deyir: "Allahın bizə verdiyi bütün nemətlərə şükür edək və rəiyyətlərlə ədalətli rəftar edək. Hamı dua etdi, şadlıq oldu və bu günü bayram edərək Novruz adlandırdılar. Həmin gün Fərvərdin ayının Hörmüzd günü idi. Bu gündən başlayaraq şadlıq etdilər"[12]. Ömər Xəyyam isə "Novruznamə"sində bahar bayramını əvvəlcə əfsanəvi Kəyumərslə əlaqələndirir, sonra isə deyir: "Novruzun yaranmasının birinci səbəbi budur ki, həmin gündə Günəş dövrə vurub 365 gün altı saatdan sonra öz yerinə qayıdır. Cəmşid bu günü müəyyənləşdirmiş, Novruz adlandırmış və bayram etmişdir. X əsr ərəb tarixçisi ət-Təbərinin "Tarix"ində isə bu xəbərlə belə tanış oluruq: "Cəmşid əmr etdi ki, ona şüşədən gərdunə düzəltsinlər. O, gərdunəyə divləri qoşub mindi və göyə qalxdı. Həmin gün Fərvərdin ayının Hörmüzd günü idi. Adamlar bu xariqəni gördükdə o günü və sonrakı daha beş günü bayram edib Novruz adlandırdılar. Orta əsr Xarəzm alimi Əbu Reyhan əl-Biruninin "Asar əl-Baqiyə"sində və "Bürhani-Qate"də olan fikirlər nisbətən fərqli olsa da, üst-üstə düşür. Bu mənbələrdə deyilir ki, Cəmşid bütün dünyanı gəzdikdən sonra, qızıl taxtına oturaraq adamların çiynində Azərbaycana gəlir. Onun taxtı bir təpənin üstündə üzü gündoğana sarı qoyulur. Cəmşid burada qiymətli daş-qaşla bəzədilmiş tacını da başına qoyur. Günəş doğub öz şüalarını Cəmşidin taxt-tacı üstünə saldıqda hər yan nura qərq olur. Bu mənzərəni görən camaat çox həyəcanlanır. Onlar bu günü uğurun başlanğıcı hesab edərək sevinirlər. Eyni zamanda bu günü bayram sayaraq Novruz - Yeni gün
adlandırmışlar. Novruz bayramının tarixini qədim türklərdə keçid anlamına gələn Ərkənəkondan xilas olma gününə calamaq cəhdi də dəb halını alıbdır. Mənbələrdən bizə bəlli olur ki, Cəmşid gah yeni tikdirdiyi sarayında taxta çıxdığı günü, gah 35
gərdunəyə minib göyə qalxdığı günü, gah da guya Azərbaycana gəlib çatdığı günü Yeni gün - Novruz adlandırır. Elə bu fərqlər deyilənlərin əfsanə olduğunu sübut edir. Fəzlullah Rəşidəddinin "Came ət-təvarix" əsərində özünə qorunaq tapan "Ərkənəkon" dastan-mifindən bəlli olur ki, iki göytürk kişisi xanımları ilə düşmən basqınından qurtulub dar bir keçiddən keçərək hər tərəfi dağlarla əhatə olunmuş məkanda yaşamağa başlayırlar. Qərinələr, əsrlər keçir. Bu iki ər-arvaddan törənən övladların evlənməsi yolu ilə buradakı türklər çoxalır, olduqları yerə sığmırlar. Bir dəmirçi həmin dar keçidin, ümumilikdə dağın dəmirdən olduğunu bəyan edir. Beləliklə, keçiddəki dəmir əridilməklə türklər Ərkənəkondan çıxırlar [13]. Heç şübhəsiz, Novruz bayramının, eləcə də başqa bayramların hökmdarlara aid edilməsi cəhdi bilavasitə "ədalətli şah", "ədalətli hökmdar" istəyi problemindən irəli gələn məsələdir. Mənbələrdən öyrənirik ki, dünyada ilk hökmdar sayılan Kəyumərs insanlara nemət paylayan, Cəmşid isə mədəniyyət gətirməklə bərabər, xəstəliklərin qarşısını alan hökmdarlar kimi tanınmışlar. Çox güman ki, bunun özü də bir əfsanədir və adamların arzu, ümidlərini həmin hökmdarların şəxsində ifadə etmək xatirinə uydurmadan başqa şey deyil. Novruz bayramı barədə Şərq mənbələrində çoxsaylı və müxtəlif fikirlər mövcuddur. Amma onların əksəriyyətində məsələyə sami etiqadları baxımından yanaşıldığı üçün tarixi həqiqət ortada itib-batır. Misal üçün, "Bürhane-Qate"nin "cənab həqq aləmi və Adəmi ol gündə (Novruz günü) xəlq elədi" deməsi "Tövrat"ı xatırladır. Halbuki qədim Azərbaycan "Tövrat" fəlsəfəsinə tamamilə yabançıdır. Novruz bayramından, onun mərasim və tarixindən müxtəlif tarixçilər bəhs etmişlər. Ona dini don geydirib gah zərdüştiliklə, gah da islamiyyətlə əlaqələndirməyə səy göstərənlər də olmuşdur. Nəzəri və bədii əsərlərində Novruz bayramından geniş bəhs edən, onun izahına milli dünyagörüşdən yanaşmağa çalışan alim-yazıçı Y.V.Çəmənzəminli belələrinə etiraz edərək bildirir ki, "əvvəla Zərdüştün "Avesta"sında Novruz bayramı haqqında müəyyən məlumat yoxdur. Novruz bayramı yalnız fəlsəfəsi baxımından zərdüştiliyə uyğun gəlir ki, bu da təbiidir. Çünki bu fəlsəfə ayrı-ayrılıqda həm zərdüştiliyə, həm də Novruza aid ola biləcək xeyir-şər, işıq- qaranlıq, isti-soyuq, təbiətin ölüb-dirilməsi və s. düşüncələr üzərində qurulmuşdur". Bayramı islam aləmi, islam dini ilə əlaqələndirməyə cəhd edənlərə isə onun cavabı belə olmuşdur: "Xalq özü yaratdığı bir adəti xaricdən gələn bir qılınc zoru ilə tələqqi olunan bir etiqadda tərcih edir. "Biz qılınc müsəlmanıq" - deyən bir millətin islamiyyətə nə qədər yabançı olduğunu izah etməyə lazım görülmür və əsrlərdən bəri bütün hücumlara rəğmən təntənə ilə keçirdiyi adət və ayinlərin də nədən irəli gəldiyi aydın məsələdir". Rus və Avropa alimləri də bu bayramın islamla bağlı olmadığını söyləmiş, ona yerli ictimai-iqtisadi amillərin məhsulu kimi baxmışlar. Bu baxımdan alman şərqşünası A.Metsin fikri daha maraqlıdır. O, "Müsəlman intibahı" kitabında yazır: "Xalqın həyatında islamın təsirinin güclü olmadığını bayramlar sübut edir" [14]. "Doğrudan da, müsəlman ruhaniləri nə qədər çalışdılarsa da, Novruz bayramını nə Yüklə 4,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|