36
qadağan etməyə, nə də ona dini don geydirməyə müvəffəq oldular. Xalq kütlələri
Novruz bayramının qeyri-dini, azad xarakterini qoruyub saxladılar"[15].
Sözügedən
məsələ ilə bağlı görkəmli Azərbaycan folklorşünası,
mərasimlərimizi köklü şəkildə tədqiq edən professor M.H.Təhmasibin dedikləri də
mənalıdır. "İslamiyyət uzun müddət bu bayramı (Novruz bayramını - T.B.)
unutdurmağa çalışmış, müvəffəq ola bilməyəcəyini başa düşdükdən sonra onu öz
tarixi ilə əlaqələndirməyə, hətta dördüncü xəlifənin (Əlinin - T.B.) Xilafətə keçməsi ilə
bağlamağa cəhd etmişdir. Lakin bunun sonradan qondarıldığı şübhəsizdir. Əvvələn,
müsəlman bayramları qəməri təqvimə əsaslandıqları üçün ilbəil öz yerlərini
dəyişdirdikləri, yəni başqa-başqa vaxtlarda, fəsillərdə icra edildikləri halda Novruz
sabit bir şəkildə ancaq və ancaq yazın birinci günü qarşılanır. Elə buna görə də islam
ruhaniləri güzəştə getməyə məcbur olduqdan sonra belə bu bayramı özlərinin əsil dini
bayramlarından fərqləndirməyə çalışmışlar. Hətta məsxərəyə qoymaq, hörmətdən
salmaq, təhqir etmək məqsədi ilə onu topal bayram, şikəst bayram, yəni hərəkət edə
bilməyən bayram adlandırmışlar"[16].
Əgər doğrudan da haqqında danışdığımız bayram dördüncü xəlifə ilə əlaqədar
olsaydı, onda müsəlman ruhaniləri həmin bayrama qarşı belə sözlər deməyə cürət
etməzdilər. Bundan savayı, dördüncü xəlifənin adı ilə bağlı olan ən əlamətdar yadda
qalan günlər, sözsüz ki, onun anadan olduğu və taxta, yəni xəlifəliyə yiyələndiyi
günlərdir. Məlumdur ki, qəməri təqvimlə bu günlər hər il öz yerlərini dəyişdiyindən
burada konkret gündən söz gedə bilməz. Miladi tarixi ilə müəyyən edilmişdir ki,
dördüncü xəlifənin anadan olduğu vaxt oktyabr, taxta çıxması isə dekabr ayındadır.
Novruz bayramı isə sabit olaraq martın üçüncü ongünlüyünün ilk günlərində qeyd
olunur.
Novruz bayramı barədə yazıçı A.Şaiqin fikirləri də dəyərlidir. O, bayrama mili
mövqedən yanaşaraq onu ulu babalarımızın adət-ənənələri ilə əlaqələndirir və yazır:
"Novruz bayramı azərbaycanlıların hələ islamiyyətdən əvvəl keçirdikləri bayram
olmuşdur. Hətta Nizami "İskəndərnamə" poemasında Novruz bayramı günü İskəndəri
qonaq edən Nüşabənin tonqal qaladığını, süfrəyə hər çeşid nemət qoyduğunu qeyd
edir. Lakin sonralar, əsrlər keçdikcə ruhanilər və sərvətlilər bu bayrama başqa rəng
verməyə, onu dövlətlilərin zövqünə xidmət edən bir bayrama çevirməyə çalışmışlar.
Bununla belə, bu bayram xalqın fərəhlə keçirdiyi bir bayram olmuş, hər kəs onu öz
imkanı daxilində xoş keçirməyə çalışmışdır"[17].
Novruz bayramının dinlərlə, eləcə də dövlətlə əlaqəsi məsələsini M.S.Ordubadi
də qeyd etmişdir. O, "Bahar bayramı" adlı məqaləsində bir sıra qiymətli fikirlə
bərabər, bunu da demişdir: "Bahar bayramını din və dövlətlə əlaqədar etmək uğrunda
yürüdülən fikirlərin hamısı müvəffəqiyyət qazana bilməyərək, bir əfsanə halında
qalmışdır. Bahar bayramının üzərinə hökumət bayramı damğası
vurmaq istəyənlər boş
bir əllə meydana çıxmışlar. Onlar bu günü Cəmşidin tacgüzarlıq gününə tətbiq etməyə
çalışırlar. Lakin bu iddianı heç bir tarixi vəsiqə ilə isbat edə bilmirlər.
...İlk Bahar bayramının nə islam dini, nə də islamiyyətdən əvvəl mövcud olan
37
dinlərlə əlaqədar olmadığı, bu bayramın ayrı-ayrı xalqlar arasında çox qədim zamanda
mövcud olduğu isə sübut olunur. İndi artıq demək lazımdır ki, bu bayram Azərbaycan
xalqının milli və mənəvi bayramıdır"[18]. Bu mənada yenə də M.H.Təhmasibin
bildirdikləri diqqəti çəkir: "Bəzən bu bayramı atəşpərəstliklə bağlamağa da cəhd
edirlər. Düzdür bu bayramla əlaqədar mərasimlərdə günəşlə, odla, hətta
mehrpərəstliklə bağlı ünsürlər çoxdur. Lakin azacıq diqqətli araşdırma göstərir ki,
Novruz zərdüştilikdən də çox-çox qədim olmuş, bu din də islamiyyət kimi Novruz
bayramından ancaq öz məqsədinə uyğun istifadəyə çalışmışdır.
Doğrudan da, Novruz bayramının özündə və onun çərşənbələrində ən geniş
yayılmış mərasimlərindən biri tonqal qalamaqdır. Bu vaxt odun üstündən hoppananlar
"ağırlığım-uğurluğum, azarım-bezarım tökülüb" deyirlər. Zərdüşt dininə görə isə od
müqəddəs hesab olunmuş, ona sitayiş edilmiş, odu üfürməklə söndürmək bağışlanmaz
günahlardan sayılmışdır. Belə olduqda Zərdüşt dininə qane olan kəslər heç vəchlə
müqəddəs saydıqları odun üstünə "azar-bezarını, ağırlıq-uğurluğunu" tökməyə cürət
etməzlər. Deməli, buradan belə qənaət yaranır ki, "...mərasimdə odun müqəddəsliyinə
yox, azarı-bezarı yandırıb məhv etmək qüdrətinə malik əlamətlər yaşamaqdadır.
Başqa sözlə deyilsə, bu mərasim atəşpərəstlikdən çox-çox qədimdir. O dövrdə od
müqəddəsləşdirilib məbud dərəcəsinə qaldırılmamışdı".
Bundan savayı, bəlli olduğu üzrə, odla yanaşı, mövcudiyyət üçün başlıca
atributlardan olan suyu da zərdüştilər müqəddəs bilmiş, onu söyməyi, murdarlamağı
günah saymışlar. Amma adamlar həm ilaxır çərşənbədə, həm də Novruz bayramı
günündə sübh tezdən axar su üstündən atlanmaqla "azar-bezarı", "ağırlıq-uğurluğu"
tökürlər.
Ümumiyyətlə, Novruz bayramı ilə bağlı fikirlər deyilənlərlə bitmir. Amma son
olaraq bu qənaət önə çəkilir ki, Novruz bayramı baharın gəlməsi, bununla torpağın,
təbiətin canlanması, yazın ilk gününün qarşılanması bayramıdır. Yazın ilk günü isə
Günəşin zahiri hərəkəti əsasında yaradılmış təqvimə əsaslanır. Əvvəla deyək ki, Ay-
Qəməri təqvimi ili ilə Günəş təqvim ili arasında böyük vaxt fərqi vardır. Birinci
ikincidən ilin qısa, uzunluğuna uyğun olaraq on-on bir, bəzən hətta on iki gün fərq
verir. Dini bayram və mərasimlər (qurban, orucluq, məhərrəmlik və s.) qəməri
təqviminə əsasən keçirildiyindən onlar hər il 10-12 gün arasında geri çəkilir və
beləliklə, bütün fəsilləri, ayları gəzir.
Günəş təqvim ilinin isə, bir qayda olaraq, mart ayının 20-22-dən (fevral ayı ilə
əlaqədar ilin uzun, qısalığından asılı olaraq) başlanmasının isə elmi bazası mütləqdir.
Bu, bilavasitə "...dəqiq astronomik hadisəyə - Günəşin dünyanın cənub
yarımkürəsindən şimal yarımkürəsinə keçməsinə, gecə-gündüzün bərabərləşməsinə və
yerin şimal yarımkürəsində astronomik baharın girməsinə uyğun gəlir".
Bu cəhət Azərbaycan şairlərinin əsərlərində də bu və ya digər dərəcədə öz
əksini tapmışdır. M.Füzuli gecə-gündüzün bərabərliyi ilə yazın başlanmasını, bununla
da Novruz bayramının yetişdiyini poetik şəkildə belə ifadə etmişdir:
Vəslin mənə Novruz gecəsi oldu müyəssər,