Azərbaycan XX əSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ

---

1 
 
T. Ə. ƏZĠZOV 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
AZƏRBAYCAN XX ƏSRĠN 
ƏVVƏLLƏRĠNDƏ 
 
 
 
 
 
 
ÜMUMĠ TARĠXĠ ĠCMAL 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
BAKI - “ZAMAN” - 1997 
 

---

2 
 
 
Elmi redaktoru 
XƏLĠL KÖÇƏRLĠ 
tarix elmləri doktoru, professor 
 
Rəyçilər: QURBAN BAYRAMOV, 
tarix elmləri doktoru, professor 
 
SƏTTAR ALLAHVERDĠYEV, 
tarix elmləri namizədi, dosent 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Əzizov Türyan Əziz oğlu. 
Azərbaycan XX əsrin əvvəllərində. Bakı, «Zaman», 1997.  256 səh. 
Kitab  1901  -  aprel  1920-ci  illərdə  Azərbaycanın  iqtisadi-sosial  və  ictimai-siyasi 
həyatından,  mədəniyyətindən  bəhs  edir.  Bu  dövrün  hadisə  və  məsələləri  hazırkı 
milli  müstəqillik  şəraitində  təşəkkül  tapmış  elmi  konsepsiyalara  uyğun  surətdə 
gözdən keçirilir. 
Kitab  geniş  oxucu kütləsi  üçün  nəzərdə  tutulmuşdur. 
 
 
 
 
 
 
 
Ə 0503020907 – 1   elansız 
          045-97 
 
© «Zaman», 1997 
 

---

3 
 
ÖN SÖZ 
 
XX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanda bir sıra çox mühüm hadisələr 
baş vermişdir. 
Çar  Rusiyasının  müstəmləkə  ucqarlarından  olan  Azərbaycanda  təsərrüfat 
həyatının  bütün  sahələrində  kapitalist  istehsal  münasibətləri  inkişaf  edirdi. 
Azərbaycan  milli  burjuaziyasının  iqtisadi  gücü  və  siyasi  fəallığı  artırdı.  Rusiyada 
cərəyan  edən  ictimai-siyasi  hadisələrin,  ələlxüsus,  birinci  rus  inqilabının  təsiri 
altında  Azərbaycanda  milli-demokratik  hərəkat  geniş  vüsət  almışdı.  Oyanmaqda 
olan milli şüur artıq formaya düşmüş, azadlıq və müstəqillik ideyaları milli ictimai 
fikri əhatə etmişdi. Milli-azadlıq hərəkatının M. Ə. Rəsulzadə, Ə. M. Topçubaşov, 
F. Xoyski, Y. Nəsibbəyli və digər görkəmli xadimləri meydana gəlmişdi. 
Bu dövrün ən mühüm hadisəsi - Azərbaycan Demokratik Respublikasının 
yaranması  idi.  Yüz  ildən  artıq  rus  müstəmləkəçilərinin  əsarəti  altında  qalmış 
Azərbaycan  xalqı,  nəhayət,  milli  istiqlaliyyət  əldə  etdi.  Şərqdə  ilk  dəfə  olaraq, 
Azərbaycanda  demokratik  dövlət  quruldu.    Azərbaycan  Demokratik  Respublikası 
cəmi  23  ay  yaşadıqdan  sonra,  yenidən,  lakin  bu  dəfə  rus  bolşevikləri  tərəfindən 
işğal edildi. 
Fəqət  xalqın  milli  azadlıq  və  müstəqillik  uğrunda  mübarizəsi  hədər 
getmədi. 70 ildən  artıq Azərbaycanı  öz  əsarəti  altında saxlayan Sovet imperiyası 
dağıldı.  1991-ci ilin oktyabrında Azərbaycan yenidən müstəqillik qazandı. Vaxtilə 
M.  Ə.  Rəsulzadənin  çox  uzaqgörənliklə  dediyi  sözlər  təsdiq  edildi:  «Bir  kərə 
yüksələn bayraq bir daha enməz». 
1997-ci  il  yanvarın  31-də  Azərbaycan  Prezidenti  Heydər  Əliyev 
respublikanın  tanınmış  alimləri  ilə  görüşündə  demişdir:  «Azərbaycanın  XX  əsr 
tarixi  yazılmalıdır...  XX  əsr  çox  mürəkkəb  bir  əsrdir.  Bu  əsrdə  dünyada  və 
respublikamızın həyatında baş verən ictimai-siyasi hadisələr məlumdur. Ancaq bu 
XX  əsrdə  yaşadığımız  ideologiyaya  və  konsepsiyaya  görə  bizim  tariximiz  təhrif 
olunmuşdur». 
Təqdim edilən kitabda tarixi reallıqlar öz əksini tapmışdır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

4 
 
I FƏSĠL 
XX ƏSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ AZƏRBAYCANIN  ĠQTĠSADĠYYATI 
 VƏ SOSĠAL HƏYATI 
 
XX  əsrin  əvvəllərində  Şimali  Azərbaycanın
*
  ərazisi  104  min  kvadrat 
kilometr  idi.  (Bu,  Azərbaycan  Respublikasının  indiki  ərazisindən  18  min  kvadrat 
kilometr  çoxdur).  Ölkə  inzibati  cəhətdən  Bakı  və  Yelizavetpol  quberniyalarına, 
xüsusi  Zaqatala  dairəsinə  bölünmüşdü.  Quberniyaların  tərkibində  14  qəza  vardı. 
Bakı,  Cavad,  Quba,  Şamaxı,  Göyçay  və  Lənkəran  qəzaları  Bakı  quberniyasının; 
Yelizavetpol,  Qazax,  Nuxa,  Ərəş,  Cavanşir,  Şuşa,  Cəbrayıl  (1904-cü  ildən 
Qaryagin) və Zəngəzur qəzaları isə Yelizavetpol quberniyasının tərkibinə daxil idi. 
Çarizm  zamanı  əhalisi  əsasən  azərbaycanlılardan  ibarət  olan  Naxçıvan 
ərazisi  inzibati  cəhətdən  İrəvan  quberniyasına  daxil  edilmişdi.  İrəvan  quberniyası 
əhalisinin 
1
/
3
 
hissəsindən çoxunu azərbaycanlılar təşkil edirdi. 
Gürcüstanın  və  Dağıstanın  Azərbaycanla  qonşu  rayonlarında  yığcam 
halda yüz minlərlə azərbaycanlı yaşayırdı. 
1913-cü ildə Azərbaycan əhalisinin sayı 2453 min nəfər olmuşdur. 
 
§ 1. SƏNAYE 
 
XIX  əsrin  axırlarına  doğru  Rusiyada  kapitalizm  sürətlə  inkişaf  etməyə 
başladı. 
Rusiyanın  iqtisadi  inkişafında  onun  müstəmləkələri,  o  cümlədən 
Azərbaycan  mühüm  rol  oynayırdı.  Çar  hökuməti  rus  burjuaziyası  və 
mülkədarlarının  mənafeyini  güdərək,  müstəmləkələrdə  sənayenin  inkişafına  hər 
vəchlə  mane  olur,  milli  ucqarları  özünün  ucuz  xammal  bazası  kimi  saxlamağa 
çalışırdı. 
Lakin çarizm Rusiya sənayesinin, ələlxüsus, neft, mis, xam ipək, pambıq 
ipliyi və başqa bu kimi xammala olan tələbatını ödəmək üçün müstəmləkələrdə bir 
sıra istehsal sahələrini inkişaf etdirməyə məcbur idi. 
 
a) Neft sənayesi 
 
Neft  sənayesi  1900-1903-cü  illərin  ümumi  böhranı  və  durğunluq 
dövründə:  Azərbaycanda  neft  Abşeron  yarımadasında  çıxarılırdı.  Bakının 
ətrafındakı Sabunçu, Balaxanı, Bibiheybət, Ramana neftin çıxarıldığı əsas rayonlar 
idi. 
                                                             
*
 Bundan sonra müxtəsər şəkildə ―Azərbaycan‖ işlənəcəkdir. 

---