Azərbaycan XX əSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ

31 
 
Kənd təsərrüfatına  ziyanvericilər  böyük  tələfat  verirdi.  Məsələn,  1910-cu 
ildə çəyirtkə dəstələri hücum edərək, dörd qəzada taxıl və pambıq əkinlərini tamam 
məhv etdi. Ziyanvericilərə qarşı zəif mübarizə aparılırdı. 
Maldarlıq kənd əhalisinin mühüm məşğuliyyət növü idi. 
XX  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycanda 3—5  milyon  baş  arasında mal-qara 
olmuşdur.  Mal-qaranın  sayındakı  bu  cür  kəskin  dəyişiklik,  əsasən,  tez-tez  baş 
verən  yoluxucu  xəstəliklərlə  əlaqədar  idi.  Məsələn,  bir  yoluxucu  xəstəlik  zamanı 
təkcə Qazax və Şuşa qəzalarında 75 minə yaxın hələ qoyun tələf olmuşdu. 
1913-cü ildə Azərbaycanda 1,2 milyon baş qaramal, 436 min başdan çox 
camış,  2,7  milyon  baş  qoyun,  200  min  başdan  çox  keçi,  177  min  başa  yaxın  at 
vardı. 
Yoxsul  kəndlilərin  çoxunun  inəyi,  hətta  heç  qoşqu  heyvanı  da  yox  idi. 
Orta hesabla iki kəndli təsərrüfatına bir qoşqu heyvanı, hər 10—15 kəndli ailəsinə 
bir inək düşürdü. 
Hər il, orta hesabla, istehsal edilən 500 min pud yunun yarısı və 500 min 
ədəd müxtəlif heyvan dərisi Rusiyaya, həmçinin xarici ölkələrə göndərilirdi. 
Birinci  dünya müharibəsi  illərində mal-qaranın  və atların  sayı  yarıbayarı 
azaldı. Onların bir hissəsi ordunun ehtiyacları üçün müsadirə edildi. 
Azərbaycanda  ipəkçiliklə  lap  qədimdən  məşğul  olurdular.  İpəkçilik, 
əsasən,  Yelizavetpol  quberniyasında,  Bakı  quberniyasının  Göyçay,  Lənkəran, 
Quba qəzalarında, Zaqatala dairəsində, həmçinin Naxçıvan qəzasında yayılmışdı. 
Rusiyada  toxuculuq  sənayesinin  inkişafı  ilə  əlaqədar  olaraq  xam  ipəyə 
təlabat xeyli artdı. Bu, Azərbaycanda baramaçılığın inkişafına səbəb oldu. 1914-cü 
ildə,  keçən  əsrin  axırı  ilə  müqayisə  etdikdə,  baramaçılıqla  məşğul  olan  kəndlərin 
sayı təqribən iki dəfə çoxalaraq, 2200-ü ötdü. Həmin dövrdə çəkil plantasiyalarının 
ümumi sahəsi də iki dəfəyə qədər genişlənərək, 60 min desyatinə çatdı. 
Barama  bütünlüklə  satlıq  məhsul  (əmtəə)  idi.  Ondan  yerli  ipək 
sənayesində  istifadə  olunur  və  Rusiyanın  ipəksarıma  müəssisələrinə,  həmçinin 
xarici ölkələrə göndərilirdi. 
Barama  istehsalı  ilbəil  artaraq,  1914-cü  ildə  260  min  puda  çatdı.  Birinci 
dünya müharibəsi illərində barama istehsalı iki dəfə azaldı. 
Pambıqçılıq  sürətlə  inkişaf  edirdi.  Pambıq,  başlıca  olaraq,  Naxçıvan, 
Yelizavetpol, Cavanşir, Şuşa,  Göyçay, Cavad qəzalarında əkilirdi. 
1913-cü  ildə,  əsrin  əvvəlində  olduğuna  nisbətən  5,5  dəfə  çox—105  min 
desyatin sahədə pambıq əkilmiş və 5 milyon puddan artıq məhsul götürülmüşdür. 
Pambıq  əkmək  xeyli  zəhmət tələb  etsə  də,  çox  sərfəli  idi. O  zaman xam 
pambığın  pudu  buğdanın  pudundan  12  dəfə,  arpanın  pudundan  17  dəfə,  çəltiyin 
pudundan 7 dəfə baha olub, 77 manata satılırdı. Pambıq bütünlüklə əmtəə məhsulu 
idi. 
Əkinçilikdə,  xüsusən  pambıqçılıqda  suvuranlardan  (vodokaçkalardan) 
istifadə  olunurdu.  İlk  suvuran  1901-ci  ildə  Cavad  qəzasının  Petropavlovka  kəndi 

---

32 
 
yaxınlığında  Kür  çayı  üzərində  quruldu.  Sonralar  Kür  və  Araz  çayları  sahilində 
150-dək  suvuran  meydana  gəldi.  Neftlə  işləyən  bu  maşınların  bəziləri  hətta  1000 
desyatinə qədər torpaq sahəsinə su çıxarırdı. Toplanan məhsulun, bir qayda olaraq 
1/3 hissəsi suvuran maşın sahibinə çatırdı. 
Rusiya  sənayesinin  pambığa  olan  tələbatı  sürətlə  artırdı.  Hər  il 
Amerikadan  milyonlarla  pud  pambıq  mahlıcı  alınırdı.  Ona  görə  çar  hökuməti 
Azərbaycanda pambıqçılığı inkişaf etdirmək üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirdi. 
1907—1911-ci  illərdə  Muğan  və  Mil  düzlərində  ümumi  uzunluğu  500 
km-ə  çatan  magistral  və  qol  kanalları  çəkildi.  50  min  desyatin  torpaq  sahəsinə  su 
çıxarıldı.  Pambıq  əkini  sahələri  genişləndi.  Həmin  yerlərdə  Rusiyadan  köçürülən 
rusların yeni məskənləri meydana gəldi. 
Pambıqçılıq texnikası ləng də olsa, irəliləyirdi. Bir  sıra iri təsərrüfatlarda 
toxumsəpən maşınlardan, kultivatorlardan, dəmir dırmıxlardan, hətta traktorlardan 
istifadə olunmağa başladı. Cərgəli əkinə keçid sürətləndi. 
Birinci dünya müharibəsi illərində pambıq əkini sahələri üç dəfəyə yaxın 
azalaraq, 1917-ci ildə 37 min desyatinə endi. 
Qəzaların  çoxunda  tütünçülüklə  məşğul  olurdular.  Lakin  tütünçülüyün 
əsas mərkəzi  Zaqatala  dairəsi,  qismən  Nuxa  qəzası  idi.  Yüksək məhsul  verən əla 
növ Trabzon və Samsun tütünü kimi sarı tütün növləri əsasən Zaqatala dairəsində 
yetişdirilirdi.  Digər  qəzalarda  başlıca  olaraq,  yerli  tütün—tənbəki  (maxorka) 
əkilirdi ki, bu da elə istehsalçıların özləri tərəfindən istifadə olunurdu. 
Tütünçülük çox gəlirli sahə idi. Onun hər desyatini 130—200 manat xalis 
qazanc gətirirdi. Tütünün pudu 7—10, hətta 12 manata satılırdı, tənbəki isə bundan 
iki dəfə ucuz idi. 
XX  əsrin  əvvəllərindən  sənaye  tütünçülüyü  inkişaf  etməyə  başladı. 
Qiymətli  tütün növlərinə  təlabat artdı.  Zaqatala  ilə  yanaşı, digər  qəzalarda  da  sarı 
tütün  növləri  əkininə  diqqət  artırıldı.  Məsələn,  1910-cu  ildə  Yelizavetpol 
qubeniyasında  1700  puddan  çox  Trabzon  və  Samsun  növlü  tütün  yarpağı 
yığılmışdı ki, bu da quberniyanıi tənbəki-tütün məhsulunun 11 faizini təşkil edirdi. 
Başqa  əkin  növlərindən  fərqli  olaraq,  tütün  sahələri,  adətən,  çox  kiçik 
olurdu.  Tütün  əkini  sahələrinin  2/3  hissəsindən  çoxunu  sahəsi  1  desyatindən  az 
olan plantasiyalar təşkil edirdi. 
Azərbaycanda xam tütün yarpağının orta illik hasilatı 30 min puda bərabər 
idi.  Onun  çox  hissəsi  satışa  gedirdi.  Müharibə  illərində tütün  əkini  sahələri  xeyli 
genişləndi. 
Bağçılıq  və  üzümçülük  geniş  yayılmışdı.  Əlverişli  təbii  və  iqlim  şəraiti, 
torpaqların  münbitliyi  Azərbaycanın,  demək  olar,  hər  yerində  bağ-bostan 
becərməyə imkan verirdi. 
Meyvə  bağlarının  ümumi  sahəsi  50  min  desyatinə  çatırdı.  Təqribən  min 
kənddə meyvə bağı vardı. 

---