Azərbaycan XX əSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ



Yüklə 1,91 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/69
tarix21.07.2018
ölçüsü1,91 Mb.
#57614
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   69


 
XIX  əsrin  axırlarına  doğru  neft  hasilatı  sürətlə  artmağa  başladı.  1901-ci 
ildə dünyada çıxarılan neftin 51,6 faizi  Rusiyanın payına düşürdü ki, bunun da 95 
faizini Bakı verirdi. 
Rusiya  iqtisadiyyatına  güclü  zərbə  vurmuş  1900-1903-cü  illərin  ümumi 
böhranı  az  sonra  Azərbaycanın  neft  sənayesini  də  bürüdü.  Neft  hasilatı  xeyli 
azaldı.  1901-ci  ildə  671  milyon  puddan
*
  çox  neft  çıxarıldığı  halda,  1903-cü  ildə 
hasilat 11 faiz azalaraq, 597 milyon puda endi. Neft quyuları qazılması təqribən iki 
dəfə azaldı. Neft emal edən 86 zavoddan 31-i dayandı. 
Böhran  illərində  xeyli  kiçik  və  orta  müəssisə  müflisləşib  aradan  çıxdı. 
1901-ci ildə 171 neft şirkətindən yalnız 146-sı, 1903-cü ildə isə 136-sı qaldı. 
Bakıdan  Rusiyaya  və xarici ölkələrə hər  il orta hesabla 500 milyon pud 
neft  göndərilməsinə  baxmayaraq, anbarlarda 130  milyon  puddan  artıq  neft  yığılıb 
qalmışdı. Neftin satış qiyməti iki dəfədən çox aşağı düşmüşdü. 
Bu dövrdə Bakıda 5-6 yüz fəhləsi olan 15 kiçik kimyəvi zavod işləyirdi. 
Zavodlar ağ və qara sulfat turşusu, surraqat, natrium hidroksid, sodalar, təkər yağı 
və s. istehsal edirdi. 
İstehsal səviyyəsi aşağı düşdüyünə görə, neft sənayesində çalışan fəhlə və 
qulluqçuların sayı xeyli azaldı. 1901-ci ildə 36 minə yaxın neftçi fəhlə və qulluqçu 
olduğu halda, 1903-cü ildə onların sayı heç 27 min nəfərə də çatmırdı. 
Neft  sənayesində  böhranın  ardı  ilə  on  ildən  artıq  davam  edən  durğunluq 
dövrü başladı. Bu dövrdə illik hasilat heç zaman 500 milyon pud, neft ixracatı isə 
400 milyon pud səviyyəsinə qalxa bilmədi. 
1905-ci  ildə  cəmi  410  milyon  pud  neft  çıxarıldı.  Birinci  rus  inqilabı 
illərində  51  neft  emalı  zavodunun  19-u  dayandı.  Ağ  neftin  istehsalı  daha  çox 
azaldı. 1904-cü ildə 145 milyon pud ağ neft istehsal edildiyi halda, sonrakı bütün 
illərdə bu səviyyə həmişə 100 milyon puddan aşağı olmuşdur. 
1907-ci  ilin  martında  dünyada  ən  uzun  Bakı-Batum  neft  kəməri  çəkildi. 
829 verst
*
 uzunluğunda olan bu kəmər ildə 60 milyon pud neft nəql etməyə imkan 
verirdi. 
Rusiyada  iqtisadiyyatın  nisbi  yüksəlişi  illərində  neftə  tələbat  xeyli  artdı. 
Neft  hasilatı  isə,  əksinə,  üç  il  ərzində  50  milyon  pud  azalaraq,  1913-cü  ildə  450 
milyon  puda  endi.  Həmin  dövrdə  neft  emal  edən  64  zavoddan  54-ü  qalmışdı  ki, 
onlardan da yalnız 30-u tam gücü ilə işləyirdi. 
1913-cü  ildə  Azərbaycanda  əsrin  əvvəlində  olduğundan  33  faiz  az  neft 
çıxarılmışdı. İndi o, hasilatın səviyyəsinə görə ABŞ-dan dörd dəfə geri qalırdı. 
Ölkədə  əsl  neft  qıtlığı  yarandı,  onun  qiyməti  durmadan  artdı.  1910—
1913-cü  illər  arasında  neftin  hər  pudunun  qiyməti  15  qəpikdən  42  qəpiyə  qalxdı. 
                                                             
*
 62,5 pudun 1 tondur. 
*
 1   verst-1.06 kilometrdir. 
 



 
Neftin  qiymətinin  bu  cür  kəskin  şəkildə  artması,  həmin  illərdə  hasilatın  hələ  50 
milyon  pud  azalmasına  baxmayaraq,  kapitalistlərə  böyük  mənfəət  gətirdi.  Üç  il 
ərzində onların neftdən götürdükləri xalis gəlir dörd dəfə artaraq, 1913-cü ildə 94 
milyon manatı ötüb keçdi. Təkcə «Nobel qardaşları» şirkəti 30 milyon manat əsas 
kapitalla 18 milyon manatdan çox xalis gəlir götürdü. 
Neftin qiymətinin bahalaşması ilə əlaqədar olaraq bir sıra istehsal sahələri 
daha ucuz başa gələn daş kömürə, hətta ağac kömürünə keçdilər. 
Azərbaycanın  qəzalarında neft axtarışı gücləndirildi. Lakin Neftçalada və 
bəzi yerlərdə az miqdarda neft tapılıb çıxarıldıqdan sonra axtarış işləri, demək olar 
ki, dayandırıldı. 
1913-cü  ildə  Azərbaycan neft  sənayesində  fəhlə  və  qulluqçuların  ümumi 
sayı  45  min  nəfərə  çatırdı.  Onlardan  29  min  nəfər  neft  çıxarılmasında,  8,3  min 
nəfər quyu qazılmasında, 4 min nəfər neft emalı zavodlarında, 3,7 min nəfər digər 
köməkçi müəssisələrdə çalışırdı. Fəhlələrin 40 faizə qədərini azərbaycanlılar təşkil 
edirdi.  Neft  sənayesində  ixtisas  tələb  etməyən  işlərdə  Cənubi  Azərbaycandan 
gəlmiş mövsumi fəhlələrdən istifadə olunurdu. 
Neft qıtlığının səbəbi nə idi? 
Birinci səbəb neftin çıxarılması və emalı sahəsində yeni texnologiyalardan 
çox zəif istifadə edilməsi idi. 
Bu  zaman  artıq  kompressor  və  burma-qazıma  üsulları,  dərinlik nasosları 
və  qazlift  kəşf  edildiyi  halda,  neftin  95  faizi  yenə  də  dartac  üsulu  ilə  çıxarılırdı. 
1913-cü  ildə  istehsalın  cəmi  6  faizi  mexanikləşdirilmişdi.  Neftin  yalnız  30  faizi 
elektrik  enerjisinin,  qalan  80  faizi  isə  yenə  də  buxar  mühərriklərinin  gücü  ilə 
çıxarılırdı. 
Neftin  emalı  da  köhnə  metodlarla  aparılırdı,  halbuki  bu  zaman  daha 
səmərəli  krekinq  istehsal  prosesi  ixtira  edilmişdi.  Emal  müəssisələri  çıxarılan 
neftin  öhdəsindən  gələ  bilmirdi.  Hər  il  100-150  milyon  pud  xam  neft  emal 
edilməmiş  qalırdı.  Odur  ki,  neftə  olan  yüksək  tələbat  daha  aşağı  keyfiyyətli  neft 
məhsulları ilə ödənilirdi; mazut neft hasilatının yarıdan çoxunu təşkil edirdi. 
Bakı  neftinin  əsas  istehsalçıları  olan  rus,  erməni  və  əcnəbi  kapitalistləri 
daha  asan  yolla  varlanmağa  çalışaraq,  nefti  fontan  vasitəsilə  çıxarmağa  can  atır, 
neftlə zəngin olan aşağı layları  istismar etmək və yeni texnologiyaları geniş tətbiq 
etmək üçün əlavə vəsait xərcləmək istəmirdilər. 
İkinci  səbəb  o  idi  ki,  ölkənin  daxilində  heç  bir  rəqibi  olmayan  və  daha 
ucuz  Amerika  neftinin  Rusiya  bazarına  soxulmasının  qarşısını  almış  yüksək 
hökumət gömrüyü ilə qorunan Bakı neft maqnatları hasilatı süni sürətdə azaltmaq 
yolu ilə nefti istədikləri qiymətə sata bilirdilər. 
Neftin  qiymətinin  qalxmasından  varlanan  sənayeçilər  mövcud  vəziyyəti 
saxlamağa  çalışırdılar.  Bu  cəhətdən  neft  istehsalçılarını  birləşdirən  «Bakı  neft 
sənayeçiləri  qurultayı  Şurası»  (BNSQŞ)  daha  fəallıq  göstərirdi.  Bu  nüfuzlu 
təşkilatın  üzvləri  yüksək  səviyyəli  müşavirələrdə,  komissiyalarda  iştirak  edərək, 


Yüklə 1,91 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   69




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə