Azərbaycan XX əSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ

7 
 
Bakı  neft  sənayeçilərinin  mənafeyini  qoruyur,  hökumətin  neft  istehsalçılarına 
sərfəli olmayan qərarlar çıxarmasına ciddi müqavimət göstərirdilər. 
Neftin  qiymətinin  sənayeçilər  tərəfindən  süni  sürətdə  bahalaşdırılması ilə 
əlaqədar  olaraq,  iri  istehlakçılar  hökumətə  şikayət  ərizələri  yazıb  göndərdilər. 
1913-cü ildə neft məsələsi hətta Dövlət dumasında dəfələrlə müzakirə edildi. Neft 
sənayesindən  böyük  qazanc  götürən  çar  hökuməti  neftli  sahələrin  tükəndiyini, 
quyuların  məhsuldarlığının  aşağı  düşdüyünü,  neftə  olan  tələbatın  durmadan 
artdığını  və  başqa  bəhanələr  gətirərək,  həmişə  neft  sənayeçilərinin  tərəfini 
saxlayırdı. 
Azərbaycan neftindən xəzinənin orta illik gəliri 100 milyon manatdan çox 
idi. 
Birinci  dünya  müharibəsi  illərində  neft  məhsullarına  tələbat  son  dərəcə 
artdı.  Xaricdən  daş  kömür  gətirməyin  mümkün  olmaması  və  Polşadakı  kömür 
mədənlərinin  itirilməsi  Rusiyanın  yanacaq  vəziyyətini  daha  da  ağırlaşdırdı.  Neft 
məhsullarının  xeyli  hissəsinin  hərbi  sifarişlərin  yerinə  yetirilməsinə  yönəldilməsi 
qıtlığı  xüsusilə  kəskinləşdirdi.  Yanacaq  olmadığına  görə  ölkədə  irili-xırdalı 
yüzlərlə müəssisə bağlandı, minlərlə fəhlə küçəyə atıldı. Xaricə neft göndərilməsi 
dayandırıldı. 
Bununla belə, anbarlarda külli miqdarda neft məhsulu saxlanılırdı. 1916-cı 
ildə  Bakının anbarlarında  130 milyon  puddan  çox  neft  ehtiyatı  vardı.  Sənayeçilər 
nefti satışa buraxmamaqla onun qiymətini daha da yüksəltməyə çalışırdılar. 
Köhnə neftçıxarma rayonlarında  hasilat  azalmaqda  davam edirdi.  Yalnız 
yeni  istifadəyə  verilən  Suraxanı,  Binəqədi,  Svyatoy  adası  mədənlərinin  hesabına 
müharibəqabağı neft hasilatı səviyyəsi qismən saxlanılırdı. 
Xam  neftin  təmizlənməsində  başlıca  maddə  olan  sulfat  turşusu,  kaustik 
soda çatışmırdı. Bakı zavodlarında istehsal edilən sulfat turşusu partlayıcı maddələr 
hazırlamaq  üçün  hərbi  nazirliyin  sərəncamına  verilmişdi.  Ona  görə  müharibə 
illərində  qiymətli  neft  məhsullarının  -  ağ  neftin,  yağların  və  sairin  istehsal 
səviyyəsi  iki  dəfəyə  yaxın  azalaraq  ümumi  məhsulun 
1
/
4
  hissəsini  təşkil  etmiş, 
mazut başlıca hasilat növünə çevrilmişdi. 
Müharibə  illərində  işləyən  15  kimyəvi  zavod,  əsasən,  hərbi  sifarişləri 
yerinə yetirirdi. 
Bu dövrdə Azərbaycan neft sənayesi çox borbad hala düşdü. Müharibənin 
sonuna yaxın mədən-zavod avadanlığının yarısı sıradan çıxmışdı. Neft sənayesinə 
900 milyon manata qədər zərər dəymişdi. 
Neft  sənayesində  istehsalın  təmərküzləĢməsinin  qüvvətlənməsi. 
Ġnhisarlar:  1901-ci  ildə  146  neft  şirkəti  arasında  təkcə  üç  ən  iri  şirkət  (―Nobel 
qardaşları‖,  ―Xəzər-Qara  dəniz  birliyi‖  və  ―A.  İ.  Mantaşov  və  K°‖)  neftin  25 
faizindən çoxunu, benzinin 40 faizini  istehsal edirdi. 

---

8 
 
1903-cü  ildə  Tağıyev,  Bünyadov,  Aşurov  və  başqa  gəmi  sahiblərinin 
təşkil etdikləri «Maye yanacaq daşıyan gəmilər ittifaqı» Xəzər dənizi vasitəsilə neft 
məhsullarının xeyli hissəsini daşıyırdı. 
1906-cı  ildə  178  şirkətin  hasil  etdiyi  neftin  44  faizi  təkcə  yeddi  ən  iri 
şirkətin payına düşürdü. Müharibəqabağı illərdə 37 ən iri şirkət qalan 136 şirkətin 
birlikdə  çıxardıqları  69  milyon  pud  neftdən  beş  qat  artıq  -  350  milyon  pud  neft 
hasil etmişdi. 
Həmin  dövrdə  neftin  emalı  sahəsində  də  güclü  təmərküzləşmə  gedirdi. 
Təqribən  50  neft  emalı  müəssisəsi  içərisində  6  iri  zavodun  payına  ümumi 
məhsulun 65 faizi düşürdü. 
İstehsalın 
təmərküzləşməsi 
ilə 
yanaşı 
fəhlə 
qüvvəsinin 
də 
təmərküzləşməsi  güclənirdi.  1915-ci  ildə  neft  sənaye  fəhlələrinin  64,5  faizi 
işçilərinin  sayı  500 nəfərdən  çox  olan  iri  və  ən iri  müəssisələrdə  çalışırdı.  Bu  cür 
müəssisələr isə bütün müəssisələrin yalnız 10,4 faizini təşkil edirdi. 
Abşeron yarımadasında neftli torpaqlar da sürətlə təmərküzləşirdi. 1916-cı 
ildə istismar olunan neftli torpaqların 480 desyatinə qədəri (43 faizi) təkcə 6 ən iri 
şirkətin, yəni bütün şirkətlərin 4 faizinin payına düşürdü. 
Neft  sənayesinin  səhmləşdirilməsi  geniş  miqyas  aldı.  Əgər  1901-ci  ildə 
əsas  kapitalı  174  milyon manat  olan  51  səhmdar  cəmiyyəti  (şirkət)  vardısa, artıq 
1916-cı  ildə  əsas  kapitalı  380  milyon  manata  çatan  141  səhmdar  cəmiyyəti 
fəaliyyət göstərirdi. 
Səhmdar  cəmiyyətlərinin  işində,  ümumiyyətlə,  kapitalist  istehsalının 
təşkilində banklar mühüm rol oynayırdılar. 
XX  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycanın  neft  sənayesində  Rusiya  Dövlət 
Bankının və 10-dan artıq rus səhmdar bankının şöbələri fəaliyyət göstərirdi. 
1914-cü ilin aprelində H. Z. Tağıyev və Musa Nağıyev tərəfindən ilk milli 
bank  -  Bakı  tacir  bankı  təşkil  edildi.  Bu  bank,  ilk  növbədə,  neft  sənayesinin 
ehtiyaclarını ödəmək məqsədi güdürdü. 
Banklar müəyyən faizlə sənaye müəssisələrinə borc pul verir, çox zaman 
səhmdar  şirkətlərin  səhmlərinin  bir  hissəsini  satın  almaqla  onların  payçılarına 
çevrilirdilər. Məsələn, 1914-cü ildə «Nobel qardaşları» şirkətinin 30 milyon manat 
dəyərində səhmlərinin 68,5 faizi 23 banka məxsus idi. 
Bəzən  banklar  ayrı-ayrı  şirkətlərin  səhmlərinin  yarıdan  çoxunu  öz  əlinə 
keçirərək,  əslində,  onları  nəzarət  altına  alırdılar.  Təkcə  Rusiya-Asiya  səhmdar 
bankı 18 iri neft şirkətinə nəzarət edirdi. 
1917-ci ildə  iri  banklar  317,6 milyon  manat  (bütün  səhmdar  kapitalın  84 
faizi  qədər)  səhmdar  kapitalı  olan  60  iri  neft  müəssisəsini  öz  nəzarəti  altına 
almışdı.  İstismar  edilən  quyuların  76  faizə  qədəri  və  ümumi  neft  hasilatının  94 
faizdən çoxu səhmdar cəmiyyətlərin payına düşürdü. 
Sənaye  müəssisələrinin  banklar  tərəfindən  maliyyələşdirilməsi  onların 
arasındakı əlaqələri daha da möhkəmləndirirdi. 

---