43
Azərbaycanda tolerantlıq ənənəsi
fə sində burada yaşayan xalqların inkişaf etmiş mədəniyyəti,
qədim ənənələrlə bağlı, fəlsəfi mühakimələrlə zəngin dini
inancları olmuşdur. Məhz bu xüsusiyyətlər sonralar Qafqaz
xalqlarının tarixi həyat yollarının müxtəlifliyini müəyyən et-
miş, eləcə də onların dini yaşamalarına öz təsirini göstərmişdir.
1
Azərbaycanın inanc/din tarixinə nəzər salmaq kifayətdir
ki, Bütpərəstlik, Zərdüştilik, Yəhudilik, Xristianlıq və İslamın
tarixin müxtəlif dövrlərində ölkənin dini mozaikasına özünə-
məxsus çalarlar verdiyi və yerli xalqın fərqliliklərə qarşı dö-
zümlülüyünün yaranma prosesinə şahidlik etdiyi anlaşılsın.
İslamda birlikdə yaşama təcrübəsi
Qurana görə, yəhudilər və xristianlar Əhli-kitabdırlar. Ciz -
yə müqaviləsi qarşılığında İslam dövlətində yaşamaq hüququ-
nu əldə edirdilər. Bu, Azərbaycanın fəthi əsnasında da ümumi
qəbul edilmiş prinsip olaraq bölgə əhalisi ilə bağ la nılan müahidə
mətnlərində əksini tapmışdır.
2
Digər tərəf dən Quranda İslam-
dan başqa din/inanc mənsubları arasın da “Məcusi”
3
şəklində
işarət olunan Zərdüştliyin hələ Məhəmməd peyğəmbər həyatda
ikən Ərəbistan yarımadasının Yəmən
4
, Oman
5
və Bəhreyn
6
bölgələrində yaşayan mənsubları ilə xüsu si şərtlər altında
7
cizyə
müqaviləsi bağlanmışdı. Məhəm məd peyğəmbərin bu qərarı
dörd xəlifə dövründə də tətbiq edilmişdi. Azərbaycan ərazisində
bağlanılan müahidə mətnlə rin də xristian və yəhudilərlə birlikdə
məcusilərə də cizyə müqabi lin də inanc və ibadət azadlığının
vəd olunması
8
bunun açıq göstəricisidir.
1
Paşazadə, Qafqazda İslam, s. 42.
2
Bəlazuri, Fütuh, s. 282.
3
Əl-Həcc, 22/17.
4
Bəlazuri, s. 92-93, 97.
5
Bəlazuri, s. 106.
6
Bəlazuri, s. 107-111.
7
Həmidullah, əl-Vəsaiqüs-siyasiyyə, s. 150.
8
Bəlazuri, s. 282.
44
İslam fəth olunan bölgələrin yerli əhalisini zorla müsəl-
man laşdırılması prosesini qarşıya məqsəd qoymamışdı. Bu,
bir tərəfdən nəzəri olaraq dində məcburiyyət olmadığına
dair İslamın ümumi prinsipinə
1
və Əhli-kitab statusu altında
digər din mənsublarına verdiyi təbəəlik hüququna bağlı idisə,
digər tərəfdən süni şəkildə müsəlmanların sayının artırılma-
sı nəticəsində cəmiyyətdə qeyri-səmimi mühitinin yaradacağı
mənfi nəticələrdən uzaq qalmaqla da əlaqəli idi. Bunun təbii
nəticəsi olaraq Suriyadan Şimali Afrikaya, Balkan yarımadasın-
dan İspaniyayadək uzun əsrlər müsəlmanların hakimiyyətində
olmuş bölgələrdə bu gün də xristian və yəhudi əhali mövcud-
dur ki, bu da fəth edilən ərazilərdə əhalinin din seçimində
sərbəst qaldığı həqiqətinin danılmaz sübutudur.
Tolerantlığın əsaslarından peyğəmbərlərə və
müqəddəs kitablara inanc
Azərbaycanın tolerantlıq ənənəsinə böyük təsiri olan İs-
lami dəyərlərdən bir digəri də dinlərin mənşəcə eyniliyi, İs-
lamın isə Həzrət Adəmdən Həzrət Məhəmmədədək bütün
peyğəmbərlərin gətirdiyi dinin müştərək adı olduğuna dair
Quran əsaslı yanaşmadır: “Allah: “Dini doğru-dürüst qoru-
yub saxlayın, onda ayrılığa düşməyin!” – deyə Nuha tövsiyə
etdiyini, sənə vəhy buyurduğunu, İbrahimə, Musaya və İsa-
ya tövsiyə etdiyini dində sizin üçün də qanuni etdi…”
2
Buna
görə müsəlmanların nəzərində inanc əsaslarından sayılan
peyğəmbərlərin heç birisinin digərinə üstünlüyü yoxdur: “...
Biz Allaha, bizə nazil olana (Qurana), İbrahimə, İsmailə, İs-
haqa, Yəquba və onun övladına göndərilənlərə, Musaya və
İsaya verilənlərə, Rəbbi tərəfindən peyğəmbərlərə verilənlərə
1
Dində məcburiyyət olmadığını bildirən Quran ayələri üçün bax. Əl-Bəqərə,
2/256; Yunis, 10/99; əl-Kəhf, 18/29.
2
Əş-Şura, 42/13.
45
Azərbaycanda tolerantlıq ənənəsi
inanmışıq. Onlardan heç birini digərindən ayırmırıq. Biz an-
caq Allaha boyun əyən müsəlmanlarıq!”
1
İslamın özündən əvvəlki dinləri müqəddəs kitab və pey-
ğəmbərləri ilə birlikdə qəbul etməsi, Adəm, İbrahim, Yaqub,
Yusif, Musa, Harun, İsa və digər peyğəmbərlərin, həmçinin
onla rın təmsil etdiyi müqəddəs kitabların müsəlmanlar tə rə-
fin dən inanc əsası kimi tanınıb hörmətlə yanaşılması şəklində
təzahür etmişdi. Nizami, Füzuli, Xəqani başda olmaqla
Azərbaycanın ədib və mütəfəkkirlərinin əsərlərində tez-tez
“İsa nəfəsi”, “Musanın əli”, “Yusif üzlü” kimi ifadələrə rast
gəlinməsi, ləyaqəti mədh edilərək adı Həzrət Fatimə ilə yanaşı
çəkilən Həzrət Mər yəmdən hörmət və sevgi ilə bəhs edilməsi,
Azərbaycanın mənəvi irsində dini tolerantlığın qorunmasına
xidmət edən bir digər ünsürdür.
İlahi eşq uğrunda zahiri dəyişikliyi önəmsiz sayan Şeyx
Sənanın Quranın yandırılması mövzusunda israr edən keşişə:
“…Bihudə etdiyin bu israr,
Bunda İsa ilə Məryəmin adı var”
2
cavabını verərkən Hüseyn Cavid öz müqəddəs kitabın dan
hərəkətlə bir müsəlmanın nəzərində Xristianlığın mü qəd dəs-
lərinə göstərilən hörmət və verilən dəyəri nümayiş etdirirdi.
Yalnız fərqli inanc və din nümayəndələrinə deyil, habelə
zahirən qurumlaşmış hər hansı bir dinə mənsub olmayanla-
rın düşüncələrinə anlayış və hörmət göstərmək Azərbaycan
ədəbiyyatında və təsəvvüf düşüncəsində öz əksini tapmış-
dır. XX əsrin əvvəllərində Şeyx Sənan faciəsi ilə təsəvvüf
düşüncəsini Azərbaycan dramaturgiyasına tətbiq edən Hü-
seyn Cavid:
“... Şəriətdən, təriqətdən kənaram,
Həqiqət istərəm, yalnız həqiqət!...”
1
Əl-Bəqərə, 2/136.
2
Hüseyn Cavid, Seçilmiş əsərləri, s. 169.
Dostları ilə paylaş: |