55
Azərbaycanda tolerantlıq ənənəsi
mi dünyanın əsasını təşkil edir. İnsan hüquqlarına qarşı etina-
sızlıq və nifrət insanın vicdanını hiddətləndirən vəhşi aktlara
gətirib çıxarır”.
1
Müasir cəmiyyətlərin problemlərinə bağlı olaraq yarana-
raq formalaşan və yeni istifadə edilməyə başlayan dini tole-
rantlıq məfhumu fərdlərin öz inanc və ibadətləri ilə birlikdə
yer üzündə fərqli düşünən, inanan və yaşayan başqa insanla-
rın da varlığını qəbul edərək onların bu fərqliliklərinə dözüm
göstərməsi lazım gəldiyini bilməsi mənasına gəlir.
Fərdlərin həm öz din qardaşlarına, həm də başqa din
mənsublarına qarşı dözüm göstərə biləcək yetişkənliyə çat-
ması önəmlidir. Çünki müasir dövrün sürətlə dəyişən şərtləri
nəticəsində cəmiyyətdə hər kəsin tək bir din, ya da dini düşüncə
ətrafında birləşməsi imkansızdır. Dözümsüzlük səbəbindən
dinin inanc fərqliliyinin qarşıdurmaya yol açdığı bilinir.
2
Azərbaycanda İslamın yayılması və digər
dinlərə qarşı münasibət
Tarixi Azərbaycan torpaqlarında İslamdan öncə ayrı-ayrı
dövrlərdə müxtəlif dinlər və inanc sistemləri mövcud olmuş-
dur. İslam fütuhatından hələ çox-çox əvvəl bu ərazidə yaşayan
bəzi tayfalar ata-babaları kimi bütlərə sitayiş edirdilər. Onlar
ağaclara, daşlara, özlərinin yonub hazırladıqları sənəmlərə
səcdə edir, hətta Günəşlə Ayı da ilahiləşdirirdilər.
Bu bölgədə o dövrlərdə yayılan bir başqa din isə Zərdüştilik
idi. Bu dini təlim təqribən 3500 il bundan əvvəl yaşamış Zərdüştün
adı ilə bağlıdır. Mənbələrdə qeyd olunduğuna görə, Zərdüştün
atası azərbaycanlı, anası isə Reydən idi. Otuz yaşında insanları
1
Hökümə Abbasova, Azərbaycan dövləti, xüsusilə Qərbdə formalaşan dinlərarası
dialoq təcrübəsindən istifadə edir, http://www.paritet.az/olke/2766.html
2
Hüseyin Yılmaz, “Hz. Peygamber›in eğitiminde bir ilke olarak hoşgörü”, Cum-
huriyet Üniversitesi İlahiyat fakültesi dergisi, Cilt: VIII / 1, HAZİRAN-2004,
SİVAS, s. 113.
56
Allahın dininə çağıran Zərdüştün dini təliminə görə, dünyanın
təməli bir-birinə zidd iki başlanğıc üzərinə qurulmuşdur.
Yenə tarixi Azərbaycan torpaqlarında yayılmış dini təlim-
lərdən biri də Manilik idi. Xristianlıq və Zərdüştiliyə müxalif
təlim olan Manilik 216 (və ya 217)-276-cı illərdə yaşamış Mani
ilə bağlıdır. Var-dövlət, şan-şöhrət düşkünlüyünü pisləyən ma-
nilər xalqı nikaha girməməyə, zahidliyə, tərki-dünyalığa ça ğı-
rırdılar.
1
İslamdan əvvəl Azərbaycanda mövcud olmuş dinlərdən
biri də Yəhudilikdir. Tədqiqatçılara görə, Azərbaycan yəhu-
di ləri Assuri padşahları tərəfindən əsir edilmiş, əvvəl Assuri-
ya da, daha sonra Midiyada məskunlaşdırılmış qədim yəhu di-
lərin övladlarındandırlar. Assuri hökmranlığının süqutundan
sonra Salmanasar şahın zamanında yəhudilər indiki Azər-
bay cana, Gürcüstana və Dağıstana köçmüşlər. Azərbay canda
yəhudi diasporunun təşəkkülünün Əhəmənilər dövrü ilə
əlaqələndirilməsi barədə də fikirlər vardır.
2
İslamın meydana gəlməsi ərəfəsində Azərbaycan torpaqla-
rında xristianların mövqeyi çox güclü idilər. Alban kilsəsi Xris-
tian dünyasının ən qədim kilsələrdəndir.
3
VII əsrin əvvəllərində Ərəbistanda yaranan İslam dini qısa
müddətdə sürətlə yarımadanın xaricinə çıxmış, 639-cu ildə
ikinci xəlifə Ömər ibn Xəttabın dövründə Xilafət ordusunun
Azərbaycana gəlməsi və Azərbaycan hökmdarı İsfəndiyar ibn
Fərruxzadın məğlub olub sülh müqaviləsi bağlaması ilə bu
bölgədə yayılmağa başlamışdır. Osman ibn Əffanın dövründə
başda Ərdəbil olmaqla Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinə
ordu yerləşdirilmişdir. Əli ibn Əbu Talibin xilafəti dövründə
(656-661) isə Azərbaycanın fəthi prosesi tamamlanmışdır.
1
Allahşükür Paşazadə, Qafqazda İslam, Bakı, Azərnəşr, 1991, s. 35-42.
2
Kərim Şükürov, Yəhudi diasporu: yaranma tarixi və xüsusiyyəti, http://www.
publika.az/index.php?action=static_detail&static_id=19678
3
Paşazadə, Qafqazda İslam, s. 40.
57
Azərbaycanda tolerantlıq ənənəsi
Tədqiqatçılar Azərbaycanda islamlaşmanın mərhələli
şəkildə baş verdiyi fikrindədirlər. Onlara görə;
I mərhələ VII əsrin ortalarından VIII əsrin əvvəllərinədək
davam edən İslam fütuhatları dövrüdür. Bu mərhələ 705-ci
ildə Alban dövlətinin süqutu və Alban kilsəsinin müstəqilliyini
itirməsi ilə nəticələnir. Bu prosesin nəticəsində İslam
Azərbaycanda hakim dinə çevrilmişdir.
II mərhələ isə VIII əsrin əvvəllərindən Qərbi İranda və
İraqda Buveyhilərin hakimiyyətə gəlməsinə qədərki dövrü
əhatə edir. Azərbaycan ərazisində Şirvanşahlar, Məzyədilər və
Səccadilər dövlətləri qurulmuşdur. Bütpərəstlik, Zərdüştilik
əhəmiyyətini itirmiş, Yəhudilik əvvəlki kimi mövcudluğunu
qorumuş, Alban kilsəsi isə müstəqilliyini bərpa etsə də, ancaq
nüfuzu zəifləmişdir.
III mərhələ Büveyhilərin hakimiyyəti dövrünü (935-1055)
əhatə edir. Bu dövrdə mötədil şiəlik Azərbaycanda yayılma-
ğa başlamış və Dərbəndədək uzanmışdır. Hənəfilik və şiəlik
önəmli məzhəblər olmuşdur.
IV mərhələ isə Səlcuqlar dövrü (XI əsrin ortaları-XIII
əsrin ortaları) ilə əlaqədardır. Bu mərhələdə sünnilik bölgədə
güclənmiş, şiəliyin mövqeləri zəifləmişdir. Şafiilik aparıcı
məzhəb olmuşdur. Bu dövrdə Azərbaycan Atabəyləri və Şir-
vanşahlar İslamı xristianların təzyiqindən qoruya bilmişdilər.
V mərhələ monqol istilaları dövrünü (XIII əsrin I yarısı -
XV əsrin II yarısı) əhatə edir. Bu dövrdə sufilik geniş yayılmış,
hürufilik güclənmişdir.
VI mərhələ Səfəvilərin (1501-1786) və XVI əsrdən etibarən
Osmanlıların (1281-1924) hakimiyyəti dövrü ilə bağlıdır.
Səfəvilər şiəliyi təbliğ edir və başlarına 12 şiə imamının şərəfinə
12 qırmızı zolaqlı əmmamə bağlayırdılar. Buna görə də onlar
“qızılbaşlar” adlanırdılar.
Azərbaycanın Rusiya imperiyasına ilhaq edilməsindən
sonrakı dövr də ölkənin islamlaşmasının yeni mərhələsi kimi
Dostları ilə paylaş: |