QAFQAZ ALBANİYASININ
MİRASI: TATCA DANIŞAN
DAĞ YƏHUDİLƏRİ
100
Saleh KAZIMOV
1
Giriş
Yəhudilik Azərbaycanda tarixən dağ yəhudiləri ilə təmsil
olunmuşdur. Moisey Kalankatuklu dağ yəhudilərinin Qafqaza
gəlişini e. ə. I əsrə aid edir. Tədqiqatçıların bu barədə fikirləri
fərqlidir.
Bir fikrə görə, ən qədim yəhudi icmalarından olan dağ yə-
hu diləri mənşəcə bir vaxtlar Assuriya və Babil şahları tərəfindən
Fələstindən çıxarılmış və Midiyada məs kunlaş dırıl mış İsra-
il oğulları nəslindəndirlər. Onların əcdadları Yəhudiliyə ilk
iman gətirənlərdəndir. Elə Midiyada ikən onlar tatlarla qayna-
yıb qarışmışlar. Bunun təsiri altında dağ yəhudiləri fars dilinin
qədim arami və yəhudi sözləri ilə qatışıq bir ləhcəsi olan tat
dilində danışırlar.
Başqa tədqiqatçıların fikrincə, dağ yəhudiləri Şərqi Qafqa-
za Sasani hökmdarı Xosrov I Ənuşirəvan (531-579) tərəfindən
köçürülmüşlər. Hökmdar Qafqazda qalalar tikdirir, şəhərlər
saldırır, bu şəhərlərdə Mesopatamiyadan köçürtdüyü farsları
və yəhudiləri yerləşdirirdi. Dağ yəhudilərinin danışdıqları tat
dili də həmin dövrdən miras qalmışdır. Hər halda deyə bilərik
ki, dağ yəhudiləri Azərbaycana Sasanilərin siyasəti ilə bağlı ola-
raq 15 əsr bundan qabaq gəlmiş, imperiyanın təhlükəsizliyini
təmin etmək məqsədilə sərhəd məntəqələrində yerləşdirilmiş,
yerli əhali ilə sıx təmasda olsalar da, dinlərini, adət-ənənələrini,
həyat və düşüncə tərzlərini qoruyub saxlamışlar
2
.
Aralarında bəzi inanc və yaşam fərqləri baxımından sayı
16 min olan Azərbaycandakı yəhudilər üç qrupa bölünür:
1
Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi.
2
Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin rəsmi
internet saytı, www.scwra.gov.az
101
Azərbaycanda tolerantlıq ənənəsi
1. Dağ yəhudiləri (11000 nəfər);
2. Avropa
yəhudiləri (əşkinazi 4300 nəfər);
3. Gürcü
yəhudiləri (700 nəfər).
Azərbaycanda say etibarı ilə dağ yəhudiləri çoxluq təşkil
edir. Ölkəmizdə 11000 dağ yəhudisi yaşayır. Bunlardan 1000-i
Azərbaycanın müxtəlif rayonlarında, 6000-i Bakıda, 4000-ə ya-
xını isə Quba rayonunun Qırmızı qəsəbəsində kompakt halda
məskunlaşıblar. Burada yaşayan yəhudliərin dili isə arami ib-
rani dillərindəki bir çox sözdən formalaşan, rus, türk, farsca-
dan da bəzi kəlmələrin əlavə olunduğu tat dilidir. Hind Avropa
dilləri qrupuna daxil olan farscanın bir ləhcəsi sayılan tat dili
ivritcədən tamamilə fərqlidir. Qubadan İsarilə köçən yəhudilər
əvvəllər bu dildə bir-birini başa düşmədiklərini deyirlər.
Azərbaycan Respublikası müstəqillik əldə etdikdən sonra
yəhudilər də təşkilatlanmağa başlamışlar. Beynəlxalq yəhudi
təşkilatları ilə əlaqələr yaradılmış, mədəniyyət mərkəzləri və
mətbuat orqanları açılmışdır. Azərbaycanda hazırda fəaliyyət
göstərən 6 yəhudi sinaqoqu vardır. Bunlardan ikisi Bakıda, ikisi
Qubada, ikisi də Oğuzdadır. Avropa və gürcü yəhudilərinin sina-
qoqu 2003-cü il martın 9-da açılmışdır. Tikintisi 2003-cü ildə başa
çatan yəhudi sinaqoqu Avropada ən böyük sinaqoqlardandır. Bu
tikili köhnə məbədin yerində ucaldılmışdır, hansı ki, ibadət ocağı
son 60-80 ildə Yaxın Şərqdə tikilmiş birinci sinaqoq sayılır.
280 ildən çoxdur ki, dağ yəhudiləri Quba şəhərindəki
Qır mızı qəsəbədə yaşayırlar. Burada yaşayan yəhudilər evlə ri-
nin damına qırmızı örtük vurduqlarına görə, qəsəbə “Qır mızı
qəsəbə” adlandırılmışdır. Qəsəbədə məskunlaşan yəhudilərə
dağ yəhudisi deyilməsinin səbəbi onların əvvəllər dağ kənd-
lə rində yaşamalarıdır. Dağdan gəldiklərinə görə onlara dağ
yəhudisi deyilmişdir. Digər bir ehtimal isə Çar Rusiyası
tərəfindən Qafqazın işğal olunması ilə bağlıdır. Belə ki, ruslar
bü tün Qafqaz xalqlarını dağlılar, Dağıstan xalqları deyə adlan-
dırmışdır.
102
Quba rayonunda dağ yəhudilərinin kompakt yaşadığı
Qırmızı qəsəbədən bir görünüş
Burada yaşayan yəhudilər digər dağlılardan fəqlən diril-
mək üçün dağ yəhudisi adlandırılmışdır. Qırmızı qəsəbə bələ-
diyyəsinin sədri Nisim Nisimovun dediyinə görə, yəhudilər
Qrız və Şuduq kimi dağ kəndlərindəki çətin şəraitdən Quba-
ya üz tutmuşlar. Herodotun eramızdan əvvəl IV əsrdə yaz-
dığına görə, qırızlar Alban tayfalarındandır. Dağlıq ərazidə
yerləşən Qrız kəndindəki yəhudilərin eramızdan əvvəl bu-
rada məskunlaşdığı ehtimal olunur. Nisim Nisimovun qeyd
etdiyi digər kənd isə Şuduqdur. Şuduq kəndinin hazırda yerli
əhalisi müsəlman tatlardır. Qubada yaşayan dağ yəhudilərinin
dini Yəhudilik olsa da, dili tatcadır. Şuduq əhalisinin və Qır-
mızı qəsəbənin dağ yəhudilərinin dili və ləhcələri demək olar
ki, eynidir. Bunların uzun müddət bir yerdə yaşamış olma-
sı buna səbəb ola bilər. Həm Qırızda, həm də Şuduqda əv-
vəl lər yəhudilərin yaşadığını isbatlayan məzarlıq, başdaşla-
rı kimi maddi mədəniyyət abidələrini görmək mümkündür.
103
Azərbaycanda tolerantlıq ənənəsi
Quba xanı Fətəli xanın atası və özünün hakimiyyətdə olduğu
illər də bu ərazidə yerləşən yəhudilər 280 ilə yaxın bir dövr
keç məsinə baxmayaraq ləhcə oxşarlığı yenə də qalmaqda-
dır. Bura gələn yəhudilərin köçdüyü digər bir kənd də Qa-
ladüzdür. Azərbaycan xalqı ilə uzun illər bir yerdə yaşayan
yəhudilər öz milli mənəvi dəyərlərini qoruyub saxlamaqla bir
növ Azərbaycan mədəniyyətinin də təmsilçiləri olublar.
Qırmızı qəsəbə bələdiyyəsinin sədri Nisim Nisimov uzun
illər Quba şəhər musiqi məktəbinin direktoru işləmiş və
Azərbaycanın milli musiqi aləti olan tarın gözəl ifaçısıdır. O,
dünyanın bir çox ölkəsində - Amerika Birləşmiş Ştatları, Ka-
nada, Böyük Britaniya, Fransa, İsrail, Türkiyə, Rusiya və başqa
dövlətlərdə qastrollarda olduğunu, festivallarda mükafatlara
layiq görüldüyünü və Azərbaycan musiqisini və mədəniyyətini
bu ölkələrdə yüksək səviyyədə təmsil etdiyini bildirir.
1
Xəyyam
Nisanov da Azərbaycan mədəniyyətinin təmsilçisi olaraq çıxış
edən yəhudi müğənnilərindəndir.
Dağ yəhudilərinin kompakt məskunlaşdığı yer olan Quba
rayonu, eyni zamanda 20-dən çox etnik qrupun da yaşadığı
məkandır. Qrızlar, ceklər, buduqlular, xınalıqlılar və başqaları-
nı buna misal göstərə bilərik.
Azərbaycanda 2003-cü ildə iki özəl yəhudi məktəbi də
açılmışdır.
2
Qırmızı qəsəbədə fəaliyyət göstərən İsaak Xanu-
kov adına orta məktəb isə yəhudilərin də təhsil aldığı dövlət
məktəbidir. Burada tək yəhudilər yox, eyni zamanda bir çox
xalqın nümayəndələri də təhsil alır. Bu məktəbdə təhsil rus və
azərbaycanca aparılmaqla yanaşı, yəhudi dili olan ivritcə də
tədris edilir.
1
Quba rayon Qırmızı qəsəbə bələdiyyəsinin sədri Nisim Nisimovun müsahi-
bə sin dən.
2
Kövsər Tağıyev, Siyası tarihi bağlamında Azerbaycan’da din eyitiminin ge-
lişimi, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. The Journal of International
Social Research Cilt: 6 Sayı: 28, s. 381.
Dostları ilə paylaş: |