Azərbaycanin göRKƏMLĠ adamlari

24 
 
görə vacib idi? Çünki adamların toplaşmaq yeri olardı və burada onlar siyasi fikir 
mübadiləsi edib, dərdlərini danışardılar. İttifaqlar da azad fəaliyyətə başlamalıydı. 
Müxtəlif sənət sahiblərinin öz ittifaqları olmalı idi.  Lakin bu dövlətin  mənafeyinə 
zidd olan, onun hökmranlığına maneçilik törədən qüvvələr idi. 
Məmməd Əmin elə buna görə sərt həqiqəti yazırdı: 
«Hürriyyəti-ittifaqı və cəmiyyəti də dövlət heç sevmir. Hürriyyəti-cəmiyyəti 
ona görə sevmir ki, o bilir ağıl-ağıldan üstün olar. Adamlar bir yerə yığışanda bir-
birinin  dərdindən  xəbər  tutub  bir  yerdə  öz  dərdlərinə  əlac  axtaracaqlar.  Onda 
bunların qabağında davam eləmək olmaz...». 
Hürriyyətin  dördüncü  əlaməti  vicdan  azadlığıdır.  Rusiya  məmləkətində 
zorakılığa  əsaslanan  qanunlar  insanın  düşüncəsini,  əqidəsini,  məzhəbini  də 
zəncirləmişdi. Kimsə öz əqidəsini başqasına zorla sirayət etdirməməlidir. Kiminsə 
məzhəbi  o  birindən  üstün  tutulmamalıdır.  Kimisə  məcburi  hansısa  təşkilata,  ya 
ittifaqa  salmaq  məcbur  deyil.  İnsan  azad  olmalıdır.  Məmməd  Əmin  haqlı  olaraq 
Rusiyanın bununla  bağlı qüsurlarını tənqid edir. Göstərir ki, istək olmadığı  halda 
qırğızın  adını  dəyişib  İvan,  ya  Pavel  qoymaq,  yaxud  onun  müsəlmanlığını  inkar 
edib xaçpərəst dəftərinə yazmaq adamları və xalqı təhqirdir. Hər şəxs əqidəsinin və 
düşüncəsinin, məzhəbinin və fikrinin azadlığına sahib olmalıdır. Bu adicə sahiblik 
hüququ  deyil,  onun  yaşamaq  haqqıdır.  Din  fərqinə  varmaq,  saxta  qanun  gücünə 
inandığından  üz  döndərməyə  məcbur  etmək,  bu  insanlıq  haqqının  tapdanmasıdır. 
Burda hansı vicdan azadlığından söz açıla bilər? 
Məmməd Əmin yazırdı: 
«Fikir, əqidə və məzhəb ürəkdə olan şeydir və onu da aradan nə həbs və nə 
öldürmək  ilə  çıxardıb  atmaq  olmaz.  Adamı  öz  əqidəsindən  çıxartmaq  olar,  ancaq 
söz ilə və o əqidənin puç olmağını ona qandırmaq ilə. Məsəla, bu ona oxşayar ki, 
dəvəni  götürüb  qoşasan  karetə  və  ayaqlarını  da  bir  cür  bağlayasan  ki,  at  kimi 
yerisin,  deyəsən  ki,  bu  atdır,  vəhalanki,  dəvə  faytona  qoşulub  da  dəvəliyində 
baqidir». 
Beşincisi, malın və canın mühafizə olunmasıdır. 
Hürriyyətin  digər  bir  əlaməti  şəxsiyyətin  toxunulmazlığıdır.  Hər  kəsin 
hüququ  qorunmalı,  şəxsiyyətinə  və  heysiyyatına  toxunulmamalıdır.  Dövlət  buna 
ciddi  təminat  verməlidir.  Heç  bir  günah  sahibi  olmadığın  halda  müqəssir  sayılıb 
tutulmamalısan,  yaxud  dövlət  tərəfindən  cəzaya  məruz  qalmamalısan.  Mühakimə 
olunmadan, müqəssirliyin sübuta yetmədən sən toxunulmazsan. 
Bu hüququn da Rusiyada tapdandığı haqda Məmməd Əmin yazırdı: 
«...Məsəla, indi bizim Rusiyada adət olub, görürsən ki, evində oturmusan və 
heç  bir  şeydən  xəbərin  yox,  jandarm  əhatə  edib  axtarmaq  istəyir.  Və  yainki 
görürsən  ki,  küçədə  gedən  yerdə  bir  neçə  jandarm  gəlib  səni  tutdu  ki,  sən 
bədgüman  adamsan,  öz  bədgüman  olmamağını  sübut  edincə  bir  neçə  ay  çəkir  və 
özün də həbsdə qalırsan». 

---

25 
 
İyirmi  üç  yaşlı  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  yaşadığı  cəmiyyətdə  olmayan 
hürriyyəti belə görürdü. 
Elə o yaşlarında da belə qənaətə gəlir ki, xalqı bu bəlalardan yalnız inqilab 
qurtara bilər. Çünki hökumət qoşunları hürriyyətə ziddir, insanın yaşamaq haqqını 
boğur,  olan  qanunlar  isə  fəaliyyətdən  düşüb.  Dövlət  idarələrindən  haqqını  tələb 
etmək,  işin  düzələcəyinə  ümid  bağlamaq  mənasızdır.  Və  qəti  bir  tərzdə  deyirdi: 
«Yalvarmaq,  yaxarmaq,  kağızları  qaralayıb  divanxanaları  gəzmək  ilə  bizim 
dərdimizə çarə olmaz».... 
İyirmi  üç  yaşlı  Məmməd  Əmin  mövcud  yaşayış  tərzinin  kökündən 
dəyişilməyi  istəyindədir.  İçərisində  baş  qaldıran  mübarizə  ehtirası  alovlanır,  onu 
xalqın düşdüyü fəlakətdən qurtarmağa səsləyirdi. İnqilabi ruhlu, hürriyyət çağırışlı 
yazılar  yazmaq,  siyasi  işlər  görmək  indi  onun  adi  yaşayış  tərzinə  çevrilib.  Bu 
yoldan  geri  çəkilməyi  qeyri-mümkündür.  Yüksək  əqidə  sahiblərinin  hamısının 
tutulduğu,  yaxşı  mənada  başa  düşülən  ideya  fanatikliyi  və  bu  fanatikliyin  axırda 
gəlib son fikrə söykəndiyi «ölmək var, dönmək yox» prinsipi Məmməd Əminin iş 
fəaliyyətinə çevrilib. 
1908-ci  ildir.  İyirmi  dörd  yaşlı  Məmməd  Əmin  bir  istəklə  çırpınır.  Xalqın 
ziyalıları,  iş  görməyə  qadir  olan  bütün  adamları  bir  hədəfə  vursunlar. 
Mədəniyyətin, ümumi inkişafın yolu məhz bu birlikdən başlayır. Hərənin bir yana 
çəkilməsi  xalqı  parçalayır,  onu  gücdən  salır.  Yalnız  birlik  bu  yoldakı  çətinlikləri 
dəf etmək qüdrətindədir. 
Məmməd Əmin həyatın ləngliyindən, hər yanda ətalətin, durğunluğun hökm 
sürməyindən narahatdır. Yaşadığı həyat onu sıxır, yaşadığı mühitin ölgünlüyündən 
tam bezmiş haldadır. Ölkün şəraitdən yaşamaq ləzzəti almaq olar ki? 
İyirmi  dörd  yaşda  gördüyü  haqsızlıq  çirkabı  təmizlənmir  ki,  təmizlənmir. 
Üfunət qoxulu bu həyatın hər yerindən rüşvətxorluq yağır. Bakı şəhər duması xalqı 
aldatmaq işi ilə məşğuldur. Şəhəri idarə edənləri camaatın halı əsla düşündürmür, 
narahat etmir. Hamısı ciblərini pulla doldurmaqla məşğuldur. 
Və nəhayət, iyirmi dörd yaşa qədər gördüyü, şahidi olduğu, müşahidə etdiyi 
çirkin  həyatı  təhlildən  keçirib  bu  hökmü  verir:  «Həmişə  zillətdə  qalmaqdansa, 
birdəfəlik ölmək yaxşıdır». 
Sonrakı  mübarizə  illərində  —  1908-ci  ilin  dekabrında  gəldiyi  bu  qənaəti 
ömrünün  sonuna  kimi  əlində  əsas  tutdu,  özünün  həyat  amalına  çevirdi.  Sürünə-
sürünə  yaşamağı  qəbul  etmədi  və  ağrılı-acılı  bir  həyat  sürməyə  məcbur  oldu. 
Ömrünün  sonrakı  illərində  də  ona  «çəkil  bir  yana,  sakitləş»  deyənlər  az  olmadı. 
Amma  o,  əqidə  adamı  idi  və  bu  yoldakı  təhlükələri  əridib  yox  etməyə  qadir  idi. 
İstəyinə  çatmaqdan  ötrü  son  nəfəsinə  kimi  çarpışdı  və  xalqı  zillətdən  qurtarıb 
işıqlığa çıxarmaq üçün ürəyini məşələ döndərib başı üzərinə qaldırdı, qaranlıqları 
yara-yara  irəlilədi.  Bu  ürək  məşəlinin  alovu  haralarda  görünmədi?  İranda, 
Türkiyədə,  Polşada,  Almaniyada,  Rumıniyada  bu  ürək  alovlanıb  işıq  saçırdı, 
azadlıq  və  istiqlaliyyət  sevgisi  ilə  içəriləri  təşnə  olub  yanan  Azəri  türklərini 

---