Azərbaycanin göRKƏMLĠ adamlari
Yüklə 2,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
241 gördüyümüz işlə maraqlandı. Azərilərin ayrı-ayrılıqda «Azərbaycan varlığı», «Azərbaycan külturu» adlı təşkilatlar yaratdığını ona deyəndə bərk narahat oldu. Dilxorçuluqla dedi:—Belə olmaz Həsən bəy! Belə bölünmək, parçalanmaq zəiflədər bizi. Bir təşkilatda birləşmək lazımdır. Emin bəy böyük insan idi. Elə buna görə ölümündən sonra bir müddət işimizdə boşluq yarandı... Təyyarə qaçıran adam. İstanbulun yağışlı bir günüdür. Yusif bəylə Həsən Zeynallının evinə gedirik. Həsən bəyin evi qaldığımız yerdən çox uzaqdır. Həsən bəy «Məzhərbəy» küçəsində, hüzur apartmanında yaşayır. Yağış yağır. Hər ikimiz islanmışıq. Yusif bəydən ötrü çox narahatam. Saf ürəkli, xeyirxah adamdır. Neçə gündür ki, işini, gücünü atıb, mənimlə gəzib dolaşır. O olmasa idi bu qədər adamla görüşə bilərdimmi? Səkkiz milyona yaxın əhalisi olan, tanımadığım İstanbulda kimisə arayıb axtarmaq asanmı işdir? Yağış yağır. İstanbulun ağ evləri, geniş küçələri yağış suyu ilə yuyunub şəffaflaşırlar. Biz isə bu yağışın altında islana-islana Sovet İttifaqından qırx səkkiz il əvvəl Türkiyəyə təyyarə qaçıran adamla görüşə gedirik. ..Görüşə bir saat geciksək də Həsən bəy səmimiyyətlə qarşılayır bizi. Böyük həvəslə Məmməd Əmin Rəsulzadə haqqında söhbətə başlayır. Həsən Zeynallı. Təqaüdçü: Emin bəyin adını çoxdan eşitmişdim. Amma ilk görüşümüz 1948-ci ildə Ankarada oldu. Elə ilk görüşümüzdən hiss etdim ki, o «Azərbaycan davası»nı necə davam etdirmək əzmindədir. Sonradan Ankarada Kültur Dərnəyi yaradıldı. Mən o Dərnəyin genel sekretarı seçildim. Emin bəy də fəxri başqanımız idi. Tez-tez görüşürdük. Xoş söhbətləri olurdu hərdən. Bir dəfə dedim ki, Emin bəy, necə məsləhət bilirsən, səndən sonra yerində kimi görmək istərdin? Gülüb dedi: «Məni belə tezmi öldürmək istəyirsən?» Rəhmətliyin xəfif-xəfif gülməyi vardı. Bir dəfə Emin bəyə dedim ki, özümlə bir neçə yüz təyyarəçi götürüb, hücum edib Azərbaycanı xilas edək (o zaman Türkiyə ordusunda təyyarəçi idim). Emin bəy acıqlandı bu sözdən. Dedi imperiyanı bir neçə yüz təyyarə ilə dağıtmaq olmaz. Ümumiyyətlə, Emin bəy Azərbaycanın xilası yolunu yalnız güclü təbliğat aparmaqda, xalqı bu yolla ayağa qaldırmaqda görürdü. Hətta o zaman bir neçə dəliqanlı cavanlardan imperiyanı saxlayanlara qarşı terrora başlamağı da təklif edənlər olurdu. Lakin Emin bəy bunları qəbul etmirdi. Mənə isə həmişə deyərdi: - Sən çox odlu-alovlusan. Lap köhlən at kimisən. Gərək cilovunu tez-tez çəkəsən. Bir dəfə yenə maraqlı hadisə oldu. Emin «Qurtuluş» radiosu ilə Azərbaycan xalqına müraciət etməyə hazırlaşırdı. Bizi başına toplayıb dedi: «Mən radioda çıxış etməliyəm. Özü də Azərbaycan şivəsində danışmalıyam. Ona görə də gəlin bir az Azərbaycan şivəsində danışaq». Elə təzəcə oturmuşduq ki, üzümü Emin bəyə tutub dedim: «Emin bəy, biz şimdi söhbəti nədən başlayaq?» Emin bəy gülüb dedi: 242 «Durun dağılışaq. Biz heç söhbətə başlamamışıq, indidən «şimdi, şimdi deyirsiniz». Xoşxasiyyət adam şəkər xəstəliyindən əziyyət çəkirdi. Ciddi dieta saxlayırdı. İspanax, limon, apelsin yeyirdi tez-tez. Rəhmətə getməyini sonradan eşitdim. İkimiz də eyni xəstəxanada yatırdıq. Bir-birimizdən xəbərsiz. Mən huşsuz və ağır vəziyyətdə olduğumdan ölümündən xəbər tutmamışam. Xəstəxanadan çıxandan sonra məzarı üstünə gedib acı göz yaşı tökdüm. (Sonra Həsən bəy əlini ürəyinin üstünə qoyub «Emin bəyin qəbri bax burdadır, burda» deyərək ağlayır). Bu gün böyük sevinc içərisindəyəm. Türkiyəyə gəldiyim ilk gündən arzuladığım bir istəyə çatmışam. Məmməd Əmin Rəsulzadənin səsi yazılmış lenti əldə etmişəm. Bu lent hansı əziyyətlər bahasına tapılıb! Bu lenti almaq üçün günlərlə intizar içində yaşamışam. Yusif Gədikli ilə bərabər saatlarla küçələri gəzib dolaşmışıq, onlarla ünvana üz tutub qapılar döymüşük. Amma həmişə bir inam hissi tərk etməyib məni: onun səsinə qulaq asacağam! Budur o səs! Budur o azadlıq fədaisinin səsi! Bu sözləri deyən odur! O kəsdir ki, xalqımı bir dəfə əsarətdən qurtarıb başı üzərində üç rəngli istiqlaliyyət bayrağını qaldırıb! Bu səsdə «o Azərbaycan»ın nəfəsini, qüdrət və əzəmətini duyuram. Dönə-dönə, təkrarən o səsə qulaq asıram. Bu onun yeganə, yadigar qalan səsidir. 1953-cü ildə lentə alınıb bu səs. Azərbaycan Demokratik Respublikası yaradılmasının 35 illiyi münasibəti ilə Məmməd Əmin Rəsulzadə xalqa müraciət edir: MƏMMƏD ƏMĠN RƏSULZADƏNĠN «AMERĠKANIN SƏSĠ» RADĠOSU ĠLƏ AZƏRBAYCANA XĠTABI ƏZİZ VƏTƏNDAŞLARIM! «Amerikanın səsi» radiosunun verdiyi imkanlardan istifadə edərək bu gün Azərbaycan tarixinin ən böyük günü olan 28 Mayısda sizlərə xitab edirəm. 100 il sürən çar əsarətindən sonra bundan 35 il əvvəl Azərbaycan Şurayi-Millisi Azərbaycan Cümhuriyyətinin istiqlalını bütün dünyaya elan etdi. O tarixdən əvvəl bir millət olaraq varlığını isbat edən Azərbaycan xalqı bu tarixdən etibarən millət olaraq bir dövlət qurmuş və bu dövlətin istiqlalı uğrunda bütün mövcudiyyəti ilə meydana atılmışdır. Mədəni bütün bir tərəkəyə (mirasa) malik olan Vətənimiz siyasət sahəsində çox böyük və dəyərli həmlələr göstərmişdir. İstiqlal uğrunda yapılan tarixi savaşların ən qanlısı XIX əsrin başlarında Rusiya çarlığına qarşı yapılmışdır. 30 ilə qədər sürən bu savaş qəhrəmanlıqlarla doludur. Cavad xanın 1804-də Gəncədəki şanlı qəzası dillərdə dastandır. «Ölmək var, dönmək yoxdur». Bu, həqiqi vətənpərəstlərin tətbiq etdikləri ən müqəddəs bir şüardır. 28 Mayıs 1918-də istiqlalını elan etməklə Azərbaycan tarixinin təbii bir nəticəsini fikirdən işə keçirdi. Eyni zamanda o, zəmanəyə hakim olan əsrin böyük 243 şüarından istifadə ediyordu. «Hər millət öz müqəddəratını özü həll etməyə səlahiyyətdardır» düsturunu xalqın ümumi rəyinə uyaraq istiqlalını elan edirdi. İstiqlal elanı üzərinə qurulan milli Azərbaycan hökuməti az zamanda məmləkətdə çox böyük işlər gördü. 100 ildən bəri əsgərlikdən mən edilən Azərbaycanda bir ordu yaratdıq. Çarlıq zamanında dövlət idarəsinə yaxın buraxılmayan azərbaycanlılardan zabıta və əmniyyət qüvvətləri vücuda gətirilib. Sosial sahədə əsaslı islahata girişdik. Kəndlilərə torpaq vermək üçün qanunlar hazırladıq. Fəhlələrin haqlarını qorumaq üçün tədbirlər aldıq. Xalqı az zamanda oxutmağa başladıq. Türkcəni dövlətin rəsmi dili elan etdik. Orta və ali məktəblər açdıq. Qərbi Avropa demokrasiyaları tipində xalq nümayəndələri cavabdeh bir hökumət üsuli-idarəsi yaratdıq. Hakimiyyət Milli Məclisinin əlində idi. Parlamentodan etimad aldıqca heç bir hökumət iş başında qala bilməzdi. Məmləkətdə tam bir azadlıq vardı. O zaman indi Sovet zamanında olduğu kimi terror denilən şeydən heç bir əsər yoxdu. Şəxslər də, məskənlər də əmir və amanda idi. Vətənin qapıları şimdi olduğu kimi bütün dünyaya qapalı deyildi. Hər azərbaycanlı istədiyi zaman hara istərsə gedərdi. Qonşu və Avropa dövlətləri ilə dostluq münasibətləri təsis edilmişdi. Bütün millətlərlə alış-veriş vardı. Bütün bunların nəticəsində idi ki, cümhuriyyətimizin istiqlalı Avropa dövlətlərə ilə Birləşik Amerika tərəfindən tanındı. Onları təqibən böyük bir çox dövlətlər daha istiqlalımızı tanıdılar. HEYHAT! Qədər imtahanları tamam deyildi. Qanlı çar istibdadının yerini bu dəfə ondan daha qanlı bolşevik istibdadı tutdu. Belə azadlıq istiqlalımız qızıl istilaçıların ayaqları altında əzildi. Müqavimət edən məmləkətdə qan gövdəyə çıxdı. Bundan bir ay əvvəl 28 Apreldə Sovet propaqandaçıları bir qanlı istila hərəkatını sizə azadlıq və istiqlal hadisəsi kimi göstərdilər. Sizdə sizə dünyanın ən azad və demokrat rejimi kimi qələmə verilən Sovet quruluşu işdə qəddar və ən yalançı bir istibdad rejimidir. Müqayisə etmək imkanında olsaydınız bunun nə qədər doğru olduğunu gözünüzlə görərdiniz. Azadlığımızı əlimizdən alan millətdən qorxmuyorlarsa dəmir pərdəni qaldırsınlar, azadlıq elan etsinlər. Edə bilməzlər. Çünki ağla qara meydana çıxır. Onlar şəbhərə kimidirlər, günəşdən qaçırlar. VƏTƏNDAŞLAR! Üç rəngli istiqlal bayrağını döşlərində gəzdirən buradakı Vətən ayrısı bizlərdən, orada hər türlü qorxu və təhdid altında qəlbləri istiqlal eşqi ilə çırpınan azadlıq ayrısı sizlərə çoxdan salamlar göndərir, 28 Mayıs istiqlal qurbanlarının əziz ruhları hüzurunda hörmətlə əyilirəm. İndi qəlbimdən bir istək keçir. Bu lenti tezliklə Bakıya aparmaq. Xalqa onun səsini eşitdirmək! Qoy bu ağır günümüzdə onun inamlı, istiqlaliyyət nəfəsli səsi xalqımıza dayaq olsun! ...İstanbulda sonuncu günümdür. Sabah Bakıya gedəcəyəm. Axşam Yusif bəyin evində oturub söhbət edirik. Bu vaxt Yusif bəyin xanımı balaca qızı Bötülü otağa gətirir. Beş aylıq uşaq qollarını açıb mənə sarı can atır. Balaca Bötülü qucağıma götürürəm. Sonra Yusif bəyə deyirəm: 244 —Yusif bəy, xoşbəxtdir bu qızın. Xoşbəxtdir ki, azad bir ölkədə böyüyür. Əsarətin, mənəvi işgəncənin nə olduğunu bilməyən bir torpaqda dünyaya göz açıb. Xoşbəxt olsun, salamat olsun. Yusif bəy gülümsünür.. Bu da İstanbulun «Topqapı»sı. Burdan avtobusa minib Hopaya, ordan isə sərhədi keçib Bakıya gedəcəyəm. Ayrılıq məqamı yaxınlaşır. Yusif bəylə görüşüb ayrılırıq. Ona necə təşəkkür edəcəyimi bilmirəm. Onun xeyirxahlığını, səmimiyyətini heç zaman unutmayacağam. Ayrılırıq. Özünü, xanımını və balaca qızı Bötülü Bakıya dəvət edirəm. «Süzer» şirkətinə məxsus avtobus yola düşür. Azad türk elinin gözəl şəhəri İstanbul arxada qalır. Mən isə əsarət və işgəncələr içində inləyən dustaq Vətənimə — Azərbaycana gedirəm.... O MƏZARDAN QORXMAYIN! ...Türkiyədə olanda Məmməd Əmin Rəsulzadənin dostları ağrılı bir söz dedilər. Dedilər ki, dünənki bir neçə ilə kimi Azərbaycandan Türkiyəyə gələnlər, xüsusilə də hökumət adamları bizdən uzaq qaçırdılar. Hətta bəziləri Türkiyə torpağına ayaq basan kimi deyirmiş: bizi onlarla görüşdürməyin, bizi onlardan uzaq edin! Kimlərdən? Kimlərdən uzaq edin deyirdi bu hökumət adamları? Məmməd Əmin Rəsulzadənin əməl dostlarından, onun «Azərbaycan davası»nı davam etdirənlərdən. Çünki onlar hələ də Məmməd Əmin Rəsulzadə adından ehtiyatlanır, qorxu keçirirdilər. Onun məzarı üstə getməyə isə qəti razılıq verməmişdilər. Nəhayət, 70 ildən sonra sükut buzu hərəkətə gəldi. 1990-cı ildə Azərbaycan hökumətinin nümayəndələri cəsarətə gəlib o məzara üz tutdular. İlk sükut buzunu sındıran, qorxu pərdəsini çəkib kənara atan Azərbaycan respublikasının Baş naziri Həsən Həsənov oldu. 1990-cı ildə Türkiyədə olanda Baş nazir Məmməd Əmin Rəsulzadənin həmişə nifrət etdiyi və son nəfəsinə kimi lənətləyib mübarizə apardığı bir quruluşun rəsmi hökumət başçısı mənafeyini müdafiə etdiyi dövlətə qarşı duran adamın məzarı üstə gedir, gül dəstəsi qoyurdu. Bir təsadüfi görüşümüzdə Baş nazir Həsən Həsənov o hadisəni belə danışırdı: —Bir dəfə Türkiyəyə gedəndə dedim ki, məni aparın Məmməd Əmin Rəsulzadənin qəbri üstünə. Mənimlə gedənləri də götürüb getdim onun məzarını ziyarət eləməyə. Heç «DTK»-dən də qorxmadım. Eləcə getdim... Baş nazir hadisəni böyük coşğunluqla, həvəslə danışırdı. Mən isə acı-acı düşünürdüm: O bütün ömrü boyu indi sizin başçılıq etdiyiniz hökumətə nifrət etdi. Və indi hamınız onun dediyi həqiqətə gəlib çıxmısınız. Bilirsiniz ki, belə rejimli quruluşda respublikanın Baş naziri, lap elə prezidenti olmaq da hələ xoşbəxtçilik deyil. Xoşbəxtçilik o zaman mümkündür ki, müstəqil olasan, Məmməd Əmin 245 Rəsulzadə isə bütün ömrü boyu Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda mübarizə apardı. Gec də olsa indi hamımız, adi işçidən tutmuş Baş nazirə, prezidentə kimi bu həqiqəti dərk etmişik. Bax, elə buna görə o qərib və nurlu məzarı ziyarətə can atırıq. AYRILIQ MƏQAMINDA Ankaradan çıxan günü Əsri məzarıstanlığına — Məmməd Əmin Rəsulzadənin məzarı ilə vidalaşmağa getdim. Məzarın yanında dolanarkən qəfildən bir qoca yaxınlaşdı mənə. Sorğusuz, sualsız sözə başladı. Dedi: - Keçən il bu vaxtlar (mən Ankarada olanda yanvar ayı idi) məzarıstanlığa gəlmişdim. Elə bu qəbrin yanından birdən inilti səsi eşitdim. Yaxınlaşıb bir az da diqqətlə qulaq asdım. Yanılmamışdım, səs bu qəbirdən gəlirdi. Ağrılı, şikayətli bir inilti səsi idi. Mən xoflanıb bu qəbirdən uzaqlaşdım. Bir müddət özümə gələ bilmədim. Əhvalatı kimə danışdımsa inanmadılar. Dedilər səni qara basıb. Amma məni qətiyyən qara basmırdı. O qəbirdən inilti səsi gəlirdi: Qəribə heyrət içində qocadan soruşdum: — Siz keçən il yanvarın neçəsində olmuşdunuz burda? Qoca dedi: —Ayın ya on doqquzu idi, ya da iyirmisi. Çünki mən belə vaxt gəlib yaxın adamımın qəbrini ziyarət edirəm. Amma indiki kimi o səs yadımdadır. Qəbirdən ağrılı, şikayətli bir inilti səsi eşidilirdi. Qoca bu sözləri deyib çıxıb getdi. Mən isə acı bir həqiqətin ağrısına bürünərək Ankaranın Əsri məzarıstanlığında, onun qəbri yanında donub qalmışdım. Və dərdli-dərdli düşünürdüm: Demək ayın 20-si günü o qanlı yanvarda xalqımızın günahsız qanı axıdılanda qəbirdə rahatlıq tapmamısan. İgid oğullarımız düşmən gülləsinə nahaqdan hədəf tutulanda dözə bilməyib soyuq məzarda inildəmisən. Qeyrətli cavanlarımız al qan içində çırpınanda, analar ağu deyib fəryad qoparanda dayana bilməmisən, ağlayıb şikayətlənmisən. Düşünürəm, acı-acı düşünüb ağlayıram: qəbirdə də rahat buraxmırlar, soyuq məzarda da incidirlər səni! Sən hələ sağsan, bizimlə yaşayıb, bizimlə də xalqımızın azadlığı yolunda, istiqlaliyyəti uğrunda mübarizə aparırsan! FEVRAL-MART. 1991. BĠLGƏH 246 M.Ə.Rəsulzadə gənclik çağında. M.Ə.Rəsulzadənin həyat yoldaşı Ümbulbanu xanım qızı Lətifə ilə. M.Ə.Rəsulzadəyə silah gəzdirmək üçün verilən sənəd. M.Ə.Rəsulzadənin Ġstanbulda nəşr etdiyi “Odlu yurd” jurnalı. 247 M.Ə.Rəsulzadəyə Türkiyədə verilən səyahət vərəqəsi. 248 M.Ə.Rəsulzadənin Almaniyada nəşr etdiyi “Qurtuluş” jurnalı. 249 M.Ə.Rəsulzadə Türkiyədə yaşayan Azərbaycanlı dostları ilə. M.Ə.Rəsulzadə azərbaycanlı mühacirlər arasında. 250 M.Ə.Rəsulzadənin Ankarada nəşr etdiyi “Azərbaycan” jurnalı. 251 M.Ə.Rəsulzadə Atatürkün məzarını ziyarət edir. M.Ə.Rəsulzadənin xaricə getmək üçün pasportu. 252 M.Ə.Rəsulzadənin öz xətti ilə yazdığı “Dədə Qorqud” dastanları məqaləsinin əlyazması. 253 M.Ə.Rəsulzadə polyak qızı Vanda (Leyla) xanımla. M.Ə.Rəsulzadə ömrünün son illərində. M.Ə.Rəsulzadənin güllələnmiş oğlu Rəsul. M.Ə.Rəsulzadənin yeganə sağ qalan oğlu Azər. 254 M.Ə.Rəsulzadənin tabutu Əsri məzarıstanlığına aparılır. Dəfn mərasimində. 255 MÜNDƏRĠCAT YADDAġ ĠġIĞINDA .............................................................................................. 3 ĠLK «TƏHLÜKƏ» ................................................................................................. 6 ARAZIN O TAYINDA ........................................................................................ 26 ĠSTANBULDA ĠLK GÖRÜġ .............................................................................. 32 DOĞMA BAKIDA ............................................................................................... 41 AZAD VƏTƏN ..................................................................................................... 64 AZAD AZƏRBAYCANDA ................................................................................. 74 ĠBLĠS QORXULUDUR ..................................................................................... 110 YOXDUR HƏQĠQƏT! ....................................................................................... 117 «GĠZLĠ MÜSAVAT» ......................................................................................... 119 GƏNCƏ QAN ĠÇĠNDƏDĠR .............................................................................. 124 LAHIC DAĞLARINDA .................................................................................... 125 PANKRATOV. «OSOBI OTDEL». STALĠN .................................................. 128 DUSTAQ BAKI .................................................................................................. 130 QAN ATƏġLĠ MOSKVA .................................................................................. 132 ĠSTANBULDА .................................................................................................... 136 27 APREL MATƏM GÜNÜDÜR ..................................................................... 144 ĠNTĠQAM ........................................................................................................... 152 DUSTAQ VƏTƏN .............................................................................................. 155 28 MAY – ĠSTĠQLAL GÜNÜDÜR. .................................................................. 156 ATATÜRK NARAZIDIR .................................................................................. 161 HĠTLERLƏ ÜZ-ÜZƏ ........................................................................................ 175 ANKARADA ...................................................................................................... 185 AĠLƏSĠNĠN FACĠƏSĠ ....................................................................................... 216 YOLUM QAZAXISTANA —KARAQANDAYADIR .................................... 218 LAHICDA ĠKĠ GÜN .......................................................................................... 226 TÜRKĠYƏYƏ GEDĠRƏM ................................................................................ 227 O MƏZARDAN QORXMAYIN! ...................................................................... 244 AYRILIQ MƏQAMINDA ................................................................................. 245 256 Yeniyetmələr üçün Ягублу Насиман Кара оглы МАМЕД ЭМИН РАСУЛЗАДЕ (на азербайджанском языке) Баку. Гянджлик. 1991. Nəşriyyatın direktoru: Ə.T.Əliyev Mətbəənin direktoru: Ş.M.Cəfərov Rəssamı: F.Əfəndiyev Bədii redaktoru: T.Qasımov Texniki redaktoru: N.Şərifova Korrektoru: A.Quliyeva ИБ № 512 Yığılmağa verilmiş 28.08.91. Çapa imzalanmış 30.10.91. Kağız formatı 60x90 1 / 16 . Mətbəə kağızı № 2. Ədəbi qarnitur. Yüksək çap üsulu. Şərti ç.v. 19,25. Rəngli şərti ç.v. 22,75. Uçot nəşr v. 20,58. Tirajı 30.000. Sifariş № 191. Azərbaycan Respublikası Dövlət Mətbuat Komitəsi ―Gənclik‖ nəşriyyatı, Bakı, Hüsü Hacıyev küçəsi, 4. 3 №-li Bakı kitab mətbəəsi. Bakı, Ə.Tağızadə küçəsi, 4. Yüklə 2,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|