Azərbaycanin göRKƏMLĠ adamlari

5 
 
Qoca başı üzərində dolaşan ölüm kölgəsini özündən kənar edib yaddaşının 
xoş xatirələrini pıçıldayırdı: 
Şəhərin  düz  mərkəzində  «Mərkəz»  mehmanxanası  salınmışdı.  Bəzəkli 
nömrələri  olan  bu  mehmanxana  elektriklə  işıqlandırılırdı,  Malakan  küçəsində 
yerləşən «Kazino»da qalmaq üçün heç bir əziyyət çəkmək, get-gələ düşmək lazım 
deyildi. Mehmanxanadakı 23—95 nömrəli telefona zəng vurub yer sifariş vermək 
olardı. Hər cür şəraiti olan birinci dərəcəli «Metropol»un da öz gözəlliyi vardı. Hər 
qarışında  qızıl  neft  qaynayan  şəhər  bollu,  bərəkətli  idi.  Ürəyin  istəyəni  tapa 
bilərdin.  Adamlar  da  səmimi,  mehriban  idi.  Hələ  o  bəd  ayaqlar  gəlməmişdi,    
şəhərimiz  xoşbəxtlik,  var-dövlət  içində  alışıb-yanırdı.  Olkinski  küçəsində 
Axundovun  məşhur  Manufaktura-qalenteriya  mağazası  vardı.  Burda  həmişə 
istənilən rəngdə yaraşıqlı ipək və yun paltarlar, qadın geyimləri satılardı. «Rəfiyev 
qardaşları»nın  Milyutin  küçəsindəki  mağazasında  da  hər  şey  olardı.  Əvvəlcədən 
47—48  nömrəli  telefona  zəng  vurub  alacağın  malın  orada  olub-olmadığını  da 
öyrənə  bilərdin.  Elə  həmin  Milyutin  küçəsində  yerləşən  musiqi  mağazasında  
qrammafon, potefon, pianino, müxtəlif  alətlər satılırdı. Qızılı neftli  şəhərimizdən 
Vətənimizin  hər  yerinə  —  Gəncəyə,  Yevlaxa,  Şamxora,  Tovuza,  Xaçmaza, 
Mingəçevirə  qatarlar  işlərdi.  Amma  qoymadılar.  İnsan  qanına  susamışlar  gəlib 
işimizi yarımçıq kəsdilər, minlərlə günahsızın qanını axıtdılar... 
Qocanın həyəcan və əsəbdən sinəsi aramsız halda qalxıb-enirdi.. 
Otaqdakılar  hələ  də  bir  şey  anlaya  bilmirdilər.  Əgər  qoca  öz  cavanlıq 
dövründən — yetmiş il, səksən il əvvəlki Bakıdan danışırdısa, onda çox təəccüblü 
idi:  Bakı  o  zaman  doğrudanmı  belə  gözəl,  varlı-dövlətli  şəhər  olmuşdu? 
Nəvələrindən  biri  bayaqkı  hadisəni  xatırladı:  —  Baba,  o  dediyin  3—32  kimin 
telefonu idi, kimə zəng vurmaq lazım idi. 
Qoca gözlərini məchul bir nöqtəyə dikmiş halda dedi: 
— Azad hökumətimizin Baş naziri Nəsibbəy Yusifbəylinin. 
— Bəs 6—10 kimin telefonu idi? 
— Hərbi nazir Səməd bəy Mehmandarovun. 
Nəvəsi  bir  qədər  fikirləşəndən  sonra  babasının  az  əvvəl  həyəcan  içində 
dediyi birinci telefon nömrəsini xatırlayıb soruşdu: 
— Baba, bəs 55—10 kimin telefonu idi? 
Qoca  bu  suala  cavab  verə  bilmədi.  Çalışıb  bir  söz  demək  istədisə  də 
bacarmadı.  Ölüm  yatağında  çırpına-çırpına  qaldı.  Gözləri  qaranlıqlaşdığından  hər 
yanı zülmət içərisində görürdü. İndi ona  işıqlı görünən heç nə qalmamışdı. Ölüm 
qapıları astaca açılıb onu qaranlıq dünyaya dartıb aparırdı. 
Babasını  torpağa  basdırandan  çox  sonralar  da  nəvəsi  bir  sirri  öyrənə 
bilmirdi:  görən  babam  55—10-na  kimə  zəng  etmək  istəyirdi?  55—10  axı  kimin 
telefonu olub? 
 
 

---

6 
 
ĠLK «TƏHLÜKƏ» 
 
Novxanı kəndinə xoş qədəmli bahar gəlirdi. 
Kəndin hörmətli adamlarından olan axund Hacı Molla Ələkbərin evində iki 
övlad böyüyürdü: oğlu Məhəmməd Əmin və qızı Şəhrəbanu. 
Adlı-sanlı  axund  ömür-gün  yoldaşı  Zal  qızı  Ziynətlə  sakit  həyat  yaşayır, 
övladlarını böyüdürdülər. Oğluna yaxşı təhsil verib bilik adamı etmək axundun ən 
böyük  arzusu  idi.  Oğlunun  oxumağa  olan  həvəsi  də  onu  sevindirirdi.  Quranı 
mükəmməl  oxuya  bilən  Məhəmməd  Əminin  dərin  zəkası  axundun  diqqətindən 
yayınmırdı.  Axund  fikirləşirdi  ki,  indi  zəmanə  çox  pisdir,  şəhərin  hər  yerində 
hökumət  əleyhinə  söhbətlər  danışılır,  kimlərinsə  gizli  işlər  gördüyünü  deyirlər. 
Oğlunun  belə  işlərdən  uzaq  olub  başqa  yolla  getməyini  istəyirdi  axund.  Hələlik 
oğlunun hərəkəti, davranışı onun ürəyincə idi. 
Bir gün qəribə hadisə baş verdi və axund bu söhbətdən çox narahat oldu. 
...Günəşli bir yaz günündə Məhəmməd Əmin doğma kəndi Novxanını gəzib 
dolaşırdı. Qəfildən həyətlərin birindən kiminsə kədərli-kədərli oxuduğunu eşitdi: 
 
— Gəl, ey gözü vətəndə qalan Hüseynqulu xan, 
     Sülaləsini nəzərdən salan Hüseynqulu xan. 
 
Eşitdiyi  bu  kədərli  el  oxuması  içərisində  qəribə  maraq  oyatdı.  Ayaqları 
sanki  yerə  mıxlanmışdı,  gedə  bilmirdi.  Əslinə  qalanda  heç  getmək  də  istəmirdi. 
Ürəyinə  axıb-dolan,  əhvalını  başqalaşdıran  belə  qəmli  oxumanın  hardan  baş  alıb-
gəldiyini bilmək istəyirdi. Qəribə idi, iki misralıq mahnıda nə böyük ağrı vardı! Bu 
iki  misra  qovulmuş,  yurdundan  ayrı  düşmüş  bir  adamı  çağırırdı.  İnilti,  şikayətlə 
dolu  bu  səs  Hüseynqulu  xanı  səsləyirdi.  Kim  idi  Hüseynqulu  xan?  Bəs  mahnının 
ardını niyə oxumurdular? 
Əyilib  həyətə  baxdı.  Adını  bilmədiyi,  amma  hərdən  kəndin  aralığında 
gördüyü nurani qoca yer əkirdi. Yorulduğundan belə söykənib dayanmışdı və arada 
kədərli avazla oxuyurdu. 
— Gəl, ey gözü vətəndə qalan Hüseynqulu xan... 
Qəlbinin lap dərinliyindən alovlanıb üzə çıxan maraq hissini boğub saxlaya 
bilmirdi.  Qocaya  yaxınlaşıb  bu  sirli  oxumanın  hardan  baş  alıb  gəldiyini,  niyə  bu 
qədər ürəkparçalayan olduğunu bilmək istəyirdi. Bilmək istəyirdi ki, bu axı kimin 
ağrısıdır, bir şəxsin faciəsi, yoxsa çoxluğun dərdidir? Və nəhayət, qoca bu mahnını 
hardan eşidib, kimdən öyrənib? 
Keçib  həyətə  girdi.  Qoca  səs  eşidib  geri  döndü.  Gördü  ki,  qarşısında 
yaraşıqlı bir oğlan uşağı dayanıb.. 
Məhəmməd  Əmin  qocanı  görəndə  özünü  tamam  itirdi.  Gözlərindən  yaş 
axan  qocanın  baxışları,  sifətinin  görünüşü,  geyimi  bayaq  oxuduğu  mahnının  özü 
kimi kədərli idi. 

---

7 
 
Qoca  oğlanın  bu  qəfil  gəlişindən  çaşan  kimi  oldu.  Kirli  ətəyi  ilə  gözlərini 
silib narazı halda soruşdu: 
— Kimsən? Nə istəyirsən? 
— Axund Hacı Ələkbərin oğluyam. Elə gəldim ki... 
Dili  dolaşdı.  Gəlişinin  məqsədini  açıb  deməyə  çəkindi.  Özündən  çox-çox 
yaşlı olan bu adamdan birdən-birə hər şeyi soruşmaq düzgün olmazdı. 
Sifətində  hələ  izləri  qalan  bayaqkı  kədər  ifadəsini  yığışdırıb  sakit  halda 
gülümsündü: 
— Hə, allah saxlasın, Axund necədir? 
Bayaqkı həyəcanı çəkilib getmiş halda «Yaxşıdır» dedi. 
Qoca  həyəti  əkməyindən,  bu  ilin  bol  məhsullu  olacağından  danışdı.  Yaşı 
yüzdən çox olan qoca qıvraq idi, əlini işdən ayırmamışdı hələ. 
Nəhayət, cəsarətə gəlib qocadan soruşdu: — Baba, siz bayaq kədərli-kədərli 
nəsə oxuyurdunuz. Bilmək istəyirəm ki, o Hüseynqulu xan kimdir elə? 
Bu  sualdan  qocanın  sifəti  tutqunlaşdı  və  zorla  üzünə  qonmuş  təbəssüm 
ifadəsi  yoxa  çıxdı.  Gözlərində  yenə  bayaqkı  ağrı  kölgəsi  dolaşmağa  başladı.  Bir 
müddət sakit dayanıb dillənmədi. Sonra astadan dedi: 
— Belə şeyləri bilməyin hələ tezdir...  
Qoca üzünü yana çevirib işinə başladı. Orda dayanmağın faydasız olduğunu 
bilib  evə  qayıtdı.  Yol  boyu  maraq  içində  düşünürdü:  Bu  Hüseynqulu  xan  kimdir 
axı?  Niyə  onun  adına  qoşulan  mahnını  oxuduqca  qoca  ağlayırdı?  Burda  nə  isə 
qəribə sirr var. 
Axşam  atası  evə  gələn  kimi  Hüseynqulu  xanın  kimliyini  soruşdu.  Axund 
oğlunun qəfil sualından çaşıb qaldı. Sonra oğluna üz tutdu: 
Yenə nə eşitmisən? 
Oğlu  maraq dolu gözlərini atasına  dikmişdi və  onun  həsrətində  olduğu bir 
sirri  açıb  danışacağını  gözləyirdi.  Amma  axund  susurdu.  Öz  aləmində, 
düşüncəsində  idi.  Dünyanın  əksər  elmlərini  öyrənib,  sirrindən  agah  olan  axund 
qəribə  narahatlıq  hissinə  bürünmüşdü.  Oğlunun  bu  marağında  qorxulu  bir  şey 
olmasa da içərisində təlaş keçirirdi. Oğlu gözlərini ondan çəkmirdi. 
Axund həmin günü oğluna heç nə demədi. 
Oğlu min fikir içində yuxuya getdi, sabahı günü yenə yolunu həmin yerdən 
saldı.  Qoca  həyətin  lap  qurtaracaq  küncündə  əyləşib  özünün  dərdi,  qayğısıyla 
düşünürdü.  Kənardan  bir  oğlan  uşağının  həyətə  girib  ona  sarı  gəldiyini  gördü. 
Məsafə azaldıqca oğlanın  sifəti ona tanış gəlirdi.  Nəhayət,  tanıdı: Bu  ki, axundun 
oğludu. Belə gəlməkdə xeyir ola? 
Oğlan  gəlib  salam  verdi,  qocanın  halını  soruşdu.  Sonra  birbaşa  mətləbə 
keçdi: 
— Bilmək istəyirəm ki, Hüseynqulu xan kimdir və niyə dünən onun haqda 
oxuyanda ağlayırdın? 

---