Azərbaycanin göRKƏMLĠ adamlari

8 
 
Qoca  heyranlıqla  oğlana  baxdı  və  neçə  illərin  ona  ərməğan  etdiyi  adam 
tanımaq səriştəsinə arxalanıb dedi: «Yox bu oğlanda nəsə var». 
Qoca oğlanın sözünü yerə salıb qəlbinə dəymək istəmədi... 
Məhəmməd Əminin hələ yaşının az vaxtlarında həmin qocadan və az sonra 
müxtəlif mənbələrdən öyrəndiyi sərt həqiqətlər aşağıdakılar idi... 
Müstəmləkə Bakı. XIX əsrin əvvəllərində Bakı çar Rusiyası tərəfindən işğal 
olundu.  Pyotrun  ən  böyük  arzusunu  sələfləri  yerinə  yetirdilər.  Xəzər  dənizi 
üzərində hökmranlığa sahib oldular. Bakı camaatı müstəmləkə siyasətinə asanlıqla 
boyun  əymədi.  Müqavimət  hərəkatına  qoşulub  qəhrəmanlıqlar  göstərdi.  Dəfələrlə 
güclü  düşmən  həmləsinə  məruz  qalan  bakılılar  mərdlikdə  sinə  gərib  dözürdülər. 
Xəyanətkar  düşmən  gəncəlilərin,  başda  Cavad  xan  olmaqla  göstərdiyi 
qəhrəmanlıqdan  sonra  bakılıların  igidliyinin  şahidi  oldu.  İnsan  qanına  susamış  bu 
cəlladlar şəhərə girəcəkləri günü səbirsizliklə gözləyirdilər. Başçılarını (Sisyanovu) 
öldürən  bu  camaatdan  mütləq  o  qanın  əvəzini  çıxacaqdılar.  Gəncədəki  dərsi 
bakılılara  da  vermək  lazım  idi.  Qoy  birdəfəlik  zülm  çəkib  sakit  otursunlar.  Qan 
hərisli  canavarlar  Gəncədə  qadınları,  uşaqları  məscidə  yığıb  hamısını  qılıncdan 
keçirmişdilər. Anaların ağ saçlarını qan gölməçəsində qırmızı rəngə boyamışdılar. 
Dilsiz-ağızsız  körpələrin  imdad  diləmək  ümidi  ilə  onlara  uzanan  balaca  toppuş 
əllərini  kəsmişdilər.  Vəhşiliyin  hər  üzünü  sınaqdan  çıxarmış  bu  «şimallılar»  indi 
Bakı  üzərinə  ayaq  almışdılar.  Qorxulu  düşmən  yavaş-yavaş  şəhərə  girir,  evlərə 
ölüm nəfəsi saçır, adamları qanlı zəncirlə müstəmləkə əsarətinə bənd edirdi. 
Şəhər əhalisi təslim olmur, son nəfəsə kimi döyüşmək istəyirdi. 
 
Düşmən  qüvvətli,  həm  də  çox  idi.  Bir  sürü  ac  yalquzağın  qarşısında 
köməksiz insan nə edə bilər ki? Ac yalquzaq ona qüvvət verəcək, həmişəlik yağlı 
tikəsinə  çevriləcək  zəif  ovundan  əl  çəkərmi?  Hansı  çətinlik  bahasına  olsa  da, 
qarşısındakı  ovdan  heç  zaman  imtina  edib  yan  keçməz!  Köməksiz  ov  indi  onun 
qanlı  pəncəsində  çırpınırdı.  Yox,  bu  tikəsini  nəyin  bahasına  olursa-olsun  əlində 
saxlayacaqdı! 
Əllərinə  keçən  fürsəti  boşuna  buraxmadılar.  Şəhərdə  güclü  qırğın  başladı, 
qan  su  yerinə  axdı.  Vuran  qolları  kəsdilər.  Xalqın  yaddaşına  qanlı  hadisələr  həkk 
etdilər. 
Amma  xalq  bütövlükdə  qırılmamışdı,  adətini,  ənənəsini  yaşadanları, 
ölənlərin  pak  ruhlarını  yad  edib  yas  saxlayanları  qalmışdı.  Dərdini  ucadan  danışa 
bilməyən adamlar pıçıltı ilə başlarına gələn faciələri bir-birinə söyləyirdilər. Qisas, 
intiqam  hissinin  bir  gün  gəlib  yetişəcəyinə  inamlarını  itirməmişdilər.  O  gün 
gələcəkdi, mütləq gələcəkdi! 
 
Baş verən bu dəhşətlərdən az sonra xalq yavaş-yavaş başı üzərindəki qorxu 
qılıncını kənarlaşdırmağa çalışırdı. Bu hələ gizli, zəif bir tərpəniş idi. İlk baxışdan 
hiss olunmayan bu hərəkətə bir istiqamət, təkan vermək lazım idi. 
 
*    *    * 

---

9 
 
XX əsr Bakıda siyasi coşğunluq, inqilabi mübarizənin ən qızğın dövrü kimi 
qarşılandı. Çar istibdadı və mövcud qayda-qanun əleyhinə Bakının hər nöqtəsindən 
etiraz  məşəli  alovlanırdı.  İstismarın  hər  formasına  məruz  qalmış  xalq  çar  üsul-
idarəsindən, sıxıntı, boğuntu mühitindən hər yolla uzaqlaşmağa çalışırdı. 
Yeni  əsr  köhnənin  yerinə  gələndə  onun  on  altı  yaşı  vardı.  Qaynayan  Bakı 
mühiti,  gördükləri,  eşitdikləri,  oxuduqları  onu  belə  qənaətə  gətirmişdi:  Xalqın 
taleyindən  keçib-gedən  XIX  əsr  camaata  əsarət,  kölə  vəziyyətində  yaşamaqdan 
başqa  heç  nə  gətirməyib.  Cəhalət,  savadsızlıq,  avamlıq,  siyasi  şüurca  yetkin 
olmamaq  xalqın  düçar  olduğu  dəhşətli  bəlalar  idi.  İndi  bu  xəstəlikləri  sağaltmaq, 
hansı vasitə ilə olursa-olsun müstəmləkə çirkabından təmizləmək lazım idi. 
Təzə  əsr  girəndə  o  müəyyən  təhsil  alıb  bilik  qazanmışdı.  Öncə  savada 
yiyələnmiş, sonra məşhur pedaqoq Sultan Məcid Qənizadənin müdir olduğu ikinci 
rus-müsəlman  məktəbində,  bir  müddət  də  Bakı  Texniki  məktəbdə  oxumuşdu. 
Lakin  onu  ən  çox  siyasi  mübarizə,  xalqı  qəflət  yuxusundan  oyadıb,  düçar  olduğu 
xəstəliyi  anlatmaq  istəyi  maraqlandırırdı.  Bu  işdə  ilk  fəaliyyət  addımı  təşkilat 
yaradıb müəyyən adamları dövrəsinə yığmaqda görürdü. 
Dünyanın  birinci  neft  mərkəzi  sayılan  Bakıda  çoxlu  inqilabçılar,  çar 
əleyhdarları  toplaşmışdı.  Onlar  fəhlələr  arasında  geniş  təbliğat  işləri  aparır, 
adamları tətilə, əmək haqqını artırmaq, iş saatını azaltmaq tələbi ilə çıxışlar etməyə 
çağırırdılar.  Camaatı  çar  əleyhinə,  monarxiya  üsul-idarəsini  devirməyə 
hazırlayırdılar.  Hələlik  təbliğatda  yayılan  bəyannamələr  daha  çox  fəhlələrin 
yaşayışı, dolanışığı ilə bağlı tələblərə üstünlük verirdilər. 
Bakıda  ilk  ən  güclü  etiraz  tətili  səkkiz  il  əvvəl  olmuşdu.  Həmin  etiraz 
tətilində  fəhlələrdən  biri  özünü  saxlaya  bilməyib  ağacla  polisi  vurmuşdu.  Sonra 
fəhlələri «sakitləşdirmişdilər». 
XX  əsrin  ilk  ili  idi.  Bakının  havasından  belə  siyasi  mübarizə  iyi  gəlirdi. 
İmperiya  və  monarxiya  zülmü  ilə  barışmayanlar  çar  Rusiyasının  əksər 
əyalətlərindən bu şəhərə toplaşıb dayaq yerləri yaradırdılar. 
...1902-ci  ildə  on  səkkiz  yaşlı  Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə  ilk  siyasi 
təşkilatını  —  «Müsəlman  gənclik  təşkilatı»nı  yaratdı.  Bu  bir  əsrə  yaxın 
müstəmləkə rejimi altında inildəyən  xalqın ağrılarını  sağaltmağa çalışan ilk siyasi 
təşkilat idi. O vaxta kimi də mövcud üsul-idarəyə etiraz edənlər monarxiya qaydası 
ilə barışmayıb müxtəlif mübarizə formalarından istifadə etmişdilər. Daha çox qəzet 
yazıları  və  ədəbi  əsərlərlə  xalqı  əsarətdən  xilas etməyə  çalışan çoxlu şəxsiyyətlər 
olmuşdu.  Lakin  vahid  proqramlı,  işıqlı  məqsədə  xidmət  edən  geniş  formalı  bir 
təşkilat  yaratmaq  hünərini  ilk  dəfə  on  səkkiz  yaşlı  Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə 
göstərdi. 
Sonralar, lap sonralar qocalıb yaşa dolanda ömrünün on səkkizinci ilindəki 
o mühüm hadisəni belə xatırlayacaqdı: 
«— O cümlədən mənim təşkil etdiyim, üzvləri müxtəlif rus litseylərində və 
digər  orta  məktəblərdə  oxuyan  azərbaycanlı  türk  tələbələrdən  ibarət  gizli  bir 

---